Ελευθέρια Ξάνθης 4 Οκτωβρίου 1919 (μέρος 1)

Ελευθέρια Ξάνθης (μέρος 1)

Μπούκια, βράδυ Τρίτης 1 Οκτωβρίου προς Τετάρτη 2 Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 1919, στο γραφείο εκστρατείας του στρατηγού Γεώργιου Λεοναρδόπουλου, Διοικητή της ΙΧ Μεραρχίας. Όλα είναι έτοιμα και το μόνο που λείπει είναι η διαταγή της εκκίνησης του Ελληνικού στρατού. Ο Μέραρχος και το επιτελείο του αναμένουν την εντολή του Αρχιστράτηγου Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, που αργεί να φτάσει.

Ώρα δύο το πρωί κι επιτέλους ένας αγγελιοφόρος φέρνει την διαταγή. Ήρθε η ώρα! Τώρα πια όλοι σε θέση ευθύνης και ιερού καθήκοντος.

Η Ιστορία αθέατη έχει πάρει τη θέση της κι αρχίζει να γράφει, με μεγαλογράμματη γραφή, την απελευθέρωση της πολύπαθης κι αιματοβαμμένης Θράκης.

Ώρα πέντε το πρωί και οι σάλπιγγες σπάζουν την ησυχία της νύχτας, καλώντας τους Έλληνες στρατιώτες να παραταχθούν για την απελευθερωτική τους πορεία.

Χαράματα έξι το πρωί και η πρώτη φάλαγγα της ΙΧ Μεραρχίας, που την αποτελούν ένα τάγμα πεζικού του 26ου συντάγματος με τον ταγματάρχη Μπενούκα και μια ημιλαρχία με τον ίλαρχο Τασόπουλο, είναι έτοιμη για εκκίνηση. Ύστερα από σύντομη ομιλία του στρατηγού Λεοναρδόπουλου, δίνεται το “εμπρός μαρς” μέσα σε γενικευμένο μεθύσι ενθουσιασμού και απέραντων ζητωκραυγών. Η απελευθερωτική προέλαση του στρατού αρχίζει με την διάβαση της γέφυρας του Νέστου, που κατασκεύασε στα Μπούκια το Μηχανικό της Μεραρχίας.

Ο εθνικός κορμός επιτέλους θα ξαναβρεί και θα επανενώσει το πολύπαθο ακρωτηριασμένο μέλος του, ύστερα από μακραίωνη περίοδο σκλαβιάς πεντέμισι περίπου αιώνων.

Ήταν γνωστό ότι στη Θράκη θα παιζόταν μια από τις τελευταίες πράξεις του έργου της Βαλκανικής πολιτικής και στρατιωτικής πολεμικής σκηνής. Το τέλος της βουλγαρικής κατοχής και προσάρτησης της Δυτικής Θράκης πλησίαζε και οι εθνικές επιδιώξεις των εμπλεκόμενων κρατών θ' αποτυπώνονταν ανάγλυφα στον επίλογο του έργου.

Μετά τη βουλγαρική ψευδοεπανάσταση του Ίλιντεν στις 20 Ιουλίου 1903 και εν όψει της κατάρρευσης των Οθωμανών, οι Βούλγαροι στο πλαίσιο της εθνικής διαπάλης στη Θράκη κι έχοντας ένοπλο βραχίονα τα κατά τόπους Κομιτάτα τους, κλιμακώνουν επικίνδυνα την τακτική της ωμής βίας εις βάρος κυρίως του Ελληνορθόδοξου στοιχείου.

Για τον εθνικό σκοπό της απελευθέρωσης των σκλαβωμένων Ελλήνων αδελφών της Θράκης, το Γένος με τη καθοδήγηση της Τριανδρίας της Κυβέρνησης Εθνικής Άμυνας επιστράτευσε πολλα από τ' άξια τέκνα του όπως, Λ.Παρασκευόπουλος, Γ.Λεοναρδόπουλος, Χ.Βαμβακάς, Ε.Δουλάς, Α.Χαλκιόπουλος, Α.Καλεύρας κ.α.

Στη Ξάνθη η τακτική αυτή των Βουλγάρων ενεργοποιεί άμεσα τ' αμυντικά ανακλαστικά των Ελλήνων και η συγκροτημένη αντίδρασή τους παίρνει διάσταση και μορφή προστασίας και υπεράσπισης των Εθνικών συμφερόντων του Γένους. Ο Μητροπολίτης Ξάνθης Ιωακείμ Σγουρός, ο πρόξενος της Ελλάδας στη Ξάνθη Άννινος Καβαλλιεράτος και ο γιατρός Γεώργιος Μαλετσίδης, δημιουργούν την “τριανδρία” του αντιβουλγαρικού αγώνα. Αυτή γρήγορα πλαισιώνεται από σημαίνοντες Ξανθίους, όπως ο πρόξενος της Αυστρουγγαρίας στη Ξάνθη Μένανδρος Χασιρτζόγλου, ο έμπορος Ανδρέας Τσάντης, ο καπνάς Σωκράτης Ζερβουδάκης, ο τραπεζίτης Κωνσταντίνος Μπίκας, ο μετέπειτα 2ος Δήμαρχος Ξάνθης Χριστόδουλος Μπρωκούμης και άλλοι.

Τις πρόσφορες συνθήκες για την απελευθέρωση της Ξάνθης δημιούργησαν με το έργο, την αγάπη για την πόλη και την συμμετοχή τους στα κοινά οι : Χατζησταύρος, Ματσίνης, Ζαλάχας, Μαυρομιχάλης, Χρηστίδης, Παντάκης, Βαρδαλής, Καραμπέτσης, Βαληξόγλου, Παπαστεργίου, Στάλιος, Καλεύρας, Μανώφ, Λεονταρίδης, Παπαναστασίου, Καραδήμογλου, Λαδάς, Καραλέτσος, Παρασχίδης, Ρουσσόπουλος, Λαλαζήσης, Τζαρτινίδης, Τριανταφυλλίδης, Κουγιουμτζόγλου, Ανδρέου, Καρύδης, Μιχάλογλου, Χαρτζίδης, Δημητρακόπουλος, Κοντόπουλος, Πορτοκάλογλου, Κόντης, Δεϊρμεντζόγλου, Πασχίδης, Πανδρεμένος, Περβανάς, Φωκίωνος, Χασιρτζόγλου, Μπασιούδης, Ζέκος, Ζουλιάμης, Χριστοδούλου και τόσοι άλλοι Ξάνθιοι πατριώτες.

Μεταξύ όλων πρωτεύοντα ρόλο στο Θρακικό Αγώνα έναντι των βουλγαρικών επιδιώξεων, είχε ο εξέχων Μητροπολίτης Ξάνθης και Καβάλας Ιωακείμ Σγουρός ο Χίος, του οποίου η ραγδαία εξέλιξη και η αναρρίχησή του στα ύπατα αξιώματα της Ελληνορθόδοξης ιεραρχίας, αφήνει άφωνο τον αναγνώστη του βιογραφικού του!

Ποια όμως ήταν πριν την απελευθέρωσή της η “δροσοβόλος” και “ολβιοδότειρα” των Ξανθίων πόλη, αλλά και γραφικώτατη “υψαύχενος” νύφη της Θρακικής Χερσονήσου των ύστερων χρόνων της Οθωμανικής κυριαρχίας;

Προς τούτο η εργασία αριθμεί μια σειρά αποσπασμάτων από εφημερίδες του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Τα έντυπα αναφέρονται στην εκπαίδευση και τα σχολεία της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Ξάνθης, σ' ευεργέτες, σ' έθιμα, σε γιορτές, στην καθημερινότητα της πόλης, στον απαράμιλλης ποιότητας καπνό της, σ' ακατάπαυστες και ανηλεείς προσπάθειες των Βουλγάρων για τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και της Θράκης, στο βιογραφικό του πρωταγωνιστή του Θρακικού Αγώνα Ιεράρχη Ιωακείμ Σγουρού κ.α.

Παρουσιάζονται επίσης κάποια αποσπάσματα εντύπων των αρχών του 20ου αιώνα, όπου ανάγλυφα φαίνεται η ηρωική προσπάθεια των Ελλήνων μέχρι την απελευθέρωση της Θράκης.

Πριν την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ (14/27 Νοεμβρίου 1919) οι Σύμμαχοι εξουσιοδότησαν τον Γάλλο Αρχιστράτηγο του Συμμαχικού Στρατού Ανατολής (από το 1918) Φρανσέ ντ' Εσπερέ, όπως εντός του Οκτωβρίου 1919 φροντίσει για την εκκένωση της Δυτικής Θράκης από τους Βούλγαρους και την κατάληψή της απ' τους Συμμάχους. Για τον σκοπό αυτό ο Αρχιστράτηγος τοποθετεί ως πληρεξούσιό του τον πρώην Επιτελάρχη του Στρατού Ανατολής, Γάλλο στρατηγό Σάρλ Αντουάν Σαρπύ και παράλληλα τον διορίζει Αρμοστή της Δυτικής Θράκης μέχρις ότου διακανονιστεί οριστικά η τύχη της. Για την εκπλήρωση της αποστολής του ο Σαρπύ είχε υπό την εξουσία του :

1. ΙΧ Ελληνική Μεραρχία του Υποστράτηγου Γεώργιου Λεοναρδόπουλου
2. 14ο Γαλλικό Σύνταγμα Πεζικού
3. 17ο Γαλλικό Σύνταγμα Πεζικού
4. 3ο Γαλλικό Σύνταγμα Σπαχήδων
5. Ένας Ιταλικός Λόχος και
6. Μια Βρεταννική Διμοιρία (Επιχειρήσεις εις Θράκην 1919-1923, Δ/νση Ιστορίας Στρατού-ΓΕΣ 1969, σελ 13).

Η ΙΧ Ελληνική Μεραρχία είχε την ακόλουθη σύνθεση

25ο Σύνταγμα Πεζικού - Συντ)ρχης Μεσσήνης Δημήτριος

26ο Σύνταγμα Πεζικού - Συντ)ρχης Καϊμπαλής Μιλτιάδης

3/40 Σύνταγμα Ευζώνων - Συντ)ρχης Πέτσας Κωνσταντίνος (Επιχειρήσεις εις Θράκην 1919-1923, ΔΙΣ-ΓΕΣ 1969, σελ 14).

Στη Ξάνθη του Οθωμανικού κράτους ήταν τόσο έντονο το Ελληνικό στοιχείο πριν την πρώτη Βουλγαρική Κατοχή (1912-1919), που ο επισκέπτης αδυνατούσε να πιστέψει ότι βρίσκεται σε τουρκοκρατούμενη πόλη. Το καπνεμπόριο ήταν κυρίως σ' Ελληνικά χέρια, όπως και τα περισσότερα καταστήματά της. Κινητήρια δύναμη ανάπτυξης, προόδου, ευμάρειας και οικονομικής ευρωστίας της πόλης ήταν πρώτιστα ο ελληνορθόδοξος κοινοτισμός, που αριθμούσε περί τα δέκα χιλιάδες άτομα πριν την επάρατη βουλγαροκρατία. Η ακμάζουσα ελληνική κοινότητα έχει να επιδείξει φιλογενείς ευεργέτες, οργανωμένη Δημογεροντία κι Εφορεία Σχολών, σχολεία μ' επαρκή διδασκαλική στελέχωση, ικανό αριθμό εκκλησιών και μοναστηριών των ευσεβών Ξανθίων, επιβλητικό Μητροπολιτικό μέγαρο, θέατρα, κινηματογράφο, Στάδιο, επιστημονική κοινότητα, λέσχες, φιλανθρωπικούς, φιλεκπαιδευτικούς, μουσικούς κι αθλητικούς συλλόγους, εντυπωσιακές αρχοντικές κατοικίες, καπνεμπορικές εταιρείες παγκόσμιας εμβέλειας, υψηλού επιπέδου στελέχη στην υπηρεσία του καπνού όπως διευθυντές ξένων καπνικών εταιρειών, εξπέρ καπνών κλπ.

Η πληθυσμιακή απογραφή του 1906 των Οθωμανών κι αυτή του 1919 των Βουλγάρων δείχνουν αναμφισβήτητα την ολοκληρωτική εθνοκάθαρση, που υπέστησαν οι Έλληνες της Ξάνθης παρά τις αρχικές βαρύγδουπες και πολλά υποσχόμενες διαβεβαιώσεις του τσάρου Φερδινάνδου, περί φιλικών βουλγαρικών αισθημάτων και ομαλής συμβίωσης μεταξύ των εθνοτήτων! Ο γερμανικής καταγωγής Βούλγαρος τσάρος, όταν επισκεπτόταν την Ξάνθη κατέλυε στο κονάκι του καπνέμπορου Χουσεΐν Φεχμή, γνωστό σήμερα με τ' όνομα του γιου του ως κονάκι Χαμντή μπέη ή στο κονάκι του Σιακήρ αγά, γνωστό σήμερα κι αυτό με τ' όνομα του εγγονού του ως κονάκι Μουζαφέρ μπέη. Η επιλογή των δύο αρχοντικών δεν ήταν τυχαία, αφού οι δύο προαναφερθέντες προύχοντες ήταν σλαβόφωνοι Πομάκοι, τους οποίους οι Βούλγαροι θεωρούν εξισλαμισθέντες αδελφούς.

Από την αρχή της Βουλγαρικής Κατοχής εφαρμόστηκε μια σειρά μέτρων αφανισμού της ελληνικής κοινότητας Ξάνθης όπως, καταναγκαστικός εκπατρισμός Ελλήνων κατοίκων, κλείσιμο σχολείων, καταστροφή βιβλίων και ιστορικών καταγραφών σχετικών με τον Ελληνισμό, βίαιη απομάκρυνση ιερέων, απαγόρευση ελληνικής προφορικής και γραπτής γλώσσας, κατάσχεση περιουσιών, επιστράτευση ομήρων Ξανθίων σε Τάγματα Εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού) στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, ανηλεές κυνηγητό καπνεμπόρων και δήμευση των καπναποθηκών τους, αφαίρεση ελληνικών πινακίδων εμπορικών εταιρειών και καταστημάτων και γενικά εξαφάνιση του ο,τιδήποτε είχε σχέση με το ελληνικό στοιχείο. Απόλυτη εφαρμογή όλων των χαρακτηριστικών μιας σκληρής και μεθοδευμένης εθνοκάθαρσης και μάλλον αυτό είχε ...κατά νου ο Φερδινάνδος στις υποσχέσεις του.

Αν στην εθνοκάθαρση προσθέσουμε τον εκτεταμένο εποικισμό της Ξάνθης από Βούλγαρους, τότε η ριζική αλλοίωση του εθνολογικού χαρακτήρα της περιοχής ολοκληρώνεται.

Μέσα στο κλίμα του εκβουλγαρισμού των πάντων στην Ξάνθη, μεσουρανούσαν παρασιτικά οι ληστοσυμμορίτες κομιταζήδες με προεξάρχοντα τον “πολύ” Ντάνεφ. Έγραψε για τον διαβόητο αρχικομιτατζή ο δημοσιογράφος Νικόλαος Φαρδής, ύστερα από μια συζήτηση που είχε μαζί του, “όταν χωριστήκαμε έψαξα καλά κι εβεβαιώθην, ότι τ' αυτιά μου ήταν στη θέσι τους και το πορτοφόλι μου στη τσέπη”.

Οι φάλαγγες της ΙΧ Μεραρχίας, που την αποτελούσαν κυρίως Ηπειρώτες, στις 4 Οκτωβρίου αντίκρυσαν μια πόλη φάντασμα της άλλοτε αρχοντούπολης. Σπίτια Ελλήνων ρημαγμένα και λεηλατημένα απ' τους άρπαγες Βούλγαρους κατακτητές, που δεν παρέλειψαν φεύγοντες ν' αφαιρέσουν κειμήλια και κώδικες εκκλησιών, αλλά και να ποντίσουν νάρκες στο Θρακικό Πέλαγος. Ως και ο Βούλγαρος Δήμαρχος Ταρτάρωφ, που έμενε στο σπίτι του έμπορου και Δημογέροντα Δημητρίου Βαρδαλή (οδός Ορφέως) φεύγοντας το απογύμνωσε, αλλά με εντολή Σαρπύ συνελήφθη και παρέδωσε τα κλοπιμαία.

Οι κατακτητές κατόρθωσαν να μετατρέψουν μέσα σε λίγα χρόνια την πλούσια πόλη, λόγω του μοναδικού της καπνού, με την δυτικότροπη και κοσμοπολίτικη συμπεριφορά των κατοίκων της, σε άθλια και φτωχή βουλγαρούπολη. Στην καθημαγμένη Ξάνθη, απ' το προαιώνιο μίσος των Βουλγάρων προς τους Έλληνες, κλήθηκε ο απελευθερωτικός Ελληνικός στρατός να επιδείξει μεγαθυμία και νοοτροπία πολιτισμένου λαού, κι αυτό τον προέτρεψαν να κάνει ο Αρχιστράτηγος Λ.Παρασκευόπουλος κι ο στρατηγός Γ.Λεοναρδόπουλος. Πράγματι η συμπεριφορά του στρατού απέναντι στο ντόπιο πληθυσμό, αδιακρίτως φυλετικής ή θρησκευτικής ταυτότητας, υπήρξε υποδειγματική κι αυτό άλλωστε συνωμολόγησαν όλοι.

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1919 η Ελληνική Κυβέρνηση διορίζει ως εκπρόσωπό της, τον Δυτικομακεδόνα από πατέρα και Θρακιώτη από μητέρα, Χαρίσιο Βαμβακά στην Διασυμμαχική Διοίκηση Θράκης με τον τίτλο Πολιτικός Σύμβουλος του Αρμοστή Σαρλ Αντουάν Σαρπύ.

Με πρόταση του Χαρ.Βαμβακά και με την σύμφωνη γνώμη του Ελευθερίου Βενιζέλου, πρόεδρος του συσταθέντος Ανώτατου Συμβουλίου των Αντιπροσώπων – γνωμοδοτικό όργανο Διοίκησης Δυτικής Θράκης – “παρά τω στρατηγώ Σαρπύ”, αναλαμβάνει ο Αδριανουπολίτης Εμμανουήλ Δουλάς.

Επίσης διορίζεται Πολιτικός Σύμβουλος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου, ο διπλωμάτης καριέρας και γνώστης των θεμάτων της Θράκης Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, ο οποίος έφθασε στα Μπούκια στις 3 Οκτωβρίου 1919.

Η σημερινή αναφορά Μπούκια – Παρανέστι έχει να κάνει με τον εντοπισμό της περιοχής κι όχι με την ταύτιση των δύο τοπωνυμιών. Τα ιστορικά Μπούκια δεν υπάρχουν σήμερα και βρίσκονταν δυτικά του ποταμού Νέστου (Mesto-a βουλγαριστί και Kara Su τουρκιστί), ενώ το Παρανέστι βρίσκεται στο ίδιο ύψος με αυτά, αλλά ανατολικά του Νέστου. Τα Μπούκια, που τ' όνομα προέρχεται από τη σλάβικη λέξη Buk-οξυά, ήταν από το 1896 σημαντικός σιδηροδρομικός κόμβος του επιβατικού Express και των εμπορικών αμαξοστοιχιών της γραμμής Κωνσταντινούπολη – Δεδεαγάτς (Αλεξανδρούπολη) – Θεσσαλονίκη και τα βρίσκουμε σημειωμένα σ' όλους σχεδόν τους χάρτες εκείνης της εποχής.

Μπούκια, πρωί Παρασκευής της ιστορικής για την Ξάνθη ημερομηνίας 4 Οκτωβρίου 1919 και η έκτακτη αμαξοστοιχία βρίσκεται ήδη στο σταθμό.

Ο στρατηγός Γεώργιος Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του και τον πολιτικό του σύμβουλο Αθανάσιο Χαλκιόπουλο ανέρχεται στο τρένο, μέσα σε φρενιτιώδεις ζητωκραυγές.

Εννιά παρά δέκα ξεκινάει το τρένο απ' τα Μπούκια με τις ευχές όλων.

Εννιά και τέταρτο φτάνει στο σταθμό Γενήκιοϊ (σημερινό Νεοχώρι) και ακολουθεί το χωριό Γενήκιοϊ (Σταυρούπολη), όπου τον αναμένουν με απερίγραπτη συγκίνηση και ενθουσιασμό χιλιάδες εκδιωχθέντων Ξανθίων, από τους Βούλγαρους κατακτητές. Ο Έλληνας στρατηγός τους υπόσχεται γρήγορο επαναπατρισμό και τους δηλώνει ότι σε λίγη ώρα η πατρίδα τους θα είναι ελεύθερη για να επιστρέψουν σ' αυτήν. Μετά από ολιγόλεπτη καθυστέρηση το τρένο ξεκινά και το πλήθος με αποθεωτικές εκδηλώσεις αποχαιρετά τον Ελευθερωτή Λεοναρδόπουλο.

Ώρα δέκα και το τρένο φτάνει στο Όκτσιλαρ (Τοξότες). Παρατεταγμένα τμήματα στρατού υπό τον συνταγματάρχη Διαλέτη αποδίδουν τιμές. Ο στρατηγός ευχαριστεί και μέσα σε αποθέωση η αμαξοστοιχία εκκινεί.

Δέκα και πέντε το τρένο περνάει τη συνοριακή γραμμή και η Θράκη ανοίγει την αγκαλιά της, για να υποδεχθεί τον Ελευθερωτή της και να γιορτάσει μαζί του τα Ελευθέριά της μετά από πεντέμισι αιώνες στυγνής σκλαβιάς.

Δέκα και είκοσι το τρένο εισέρχεται στο σταθμό της Ξάνθης.

Τον Έλληνα στρατηγό Γεώργιο Λεοναρδόπολο και τη συνοδεία του υποδέχεται ο Διοικητής Δυτικής Θράκης Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ με το επιτελείο του και τον πολιτικό του σύμβουλο Χαρίσιο Βαμβακά.

Μετά τις αποδιδόμενες τιμές προς τον Έλληνα στρατηγό από τμήμα του Γαλλικού στρατού, οι Ελευθερωτές κατευθύνονται απ' το σιδηροδρομικό σταθμό προς την πλατεία της Ξάνθης, της στολισμένης με γαλανόλευκες και αγγλογαλλικές σημαίες. Οι επίσημοι παίρνουν θέση στην ανατολική πλευρά της πλατείας, για την παρέλαση της πρώτης φάλαγγας της ελληνικής ΙΧ Μεραρχίας που ακολουθεί.

Λίγο πριν την παρέλαση των Ελευθερωτών, ο Ηπειρώτης τσολιάς Γεώργιος Τσίκος του 3/40 συντάγματος ευζώνων της ΙΧ Μεραρχίας, μέσα σε γενικευμένη συγκίνηση υψώνει στον ιστό του πύργου του Ρολογιού της πλατείας την Ελληνική σημαία.

Τιμώμενα πρόσωπα της στρατιωτικής παρέλασης στη Ξάνθη στις 4 Οκτ 1919 ήταν, ο Αρμοστής – Κυβερνήτης Δυτικής Θράκης Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ, ο ελευθερωτής Έλληνας στρατηγός και Διοικητής της ΙΧης Μεραρχίας Γεώργιος Λεοναρδόπουλος, ο εκπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης και Πολιτικός Σύμβουλος του Σαρπύ Χαρίσιος Βαμβακάς, ο Πολιτικός Σύμβουλος του Έλληνα στρατηγού Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, ο νεοδιορισθείς Δήμαρχος Ξάνθης Ταχήρ εφένδης, ο συνταγματάρχης Αλλιέ κι ο αντισυνταγματάρχης Βικ, τα στρατιωτικά επιτελεία και ίσως η επιτροπή των Ξανθίων επαναπατρισθέντων.

Στην επιτροπή, που την αποτελούσαν οι Κ.Καραμπέτσης (πρόεδρος), Μ.Χασιρτζόγλου, Α.Φωκίωνος, Μ.Λαδάς, Α.Μιχάλογλου, Α. Βαληκτσόγλου, Π.Ζουλιάμης, Γ.Στάλιος, Φ.Καραδήμογλου, Κ.Ρουσσόπουλος, Α.Σιγάλας, Π.Περβανάς, Δ.Σιδερίδης και Κ.Λεονταρίδης, χορηγείται άδεια εισόδου στην πόλη μία μέρα πιο μπροστά, για να προετοιμάσει την υποδοχή του Ελληνικού στρατού.

Κει πάνω ψηλά, στη συμβολή των δρόμων Σάρδεων και 4ης Οκτωβρίου (πρώην Ροδόπης), είναι παραταγμένα τα ένστολα με το ηρωικό χακί ελληνικά νιάτα, έτοιμα να εισέλθουν παρελαύνοντα στην πόλη με τη σημαία της ελευθερίας.

Μεσημέρι Παρασκευής 4 Οκτωβρίου 1919, με την Ξάνθη να πλέει σ' ένα πέλαγος Ελληνικών σημαιών και με τις καμπάνες των εκκλησιών να ηχούν αναστάσιμα, αρχίζει η στρατιωτική παρέλαση. Η στρατιωτική μπάντα της ΙΧ Μεραρχίας, με διευθυντή τον Παναγόπουλο, προηγείται της φάλαγγας και παιανίζει το θούριο, “Μαύρ' είν' η νύχτα στα βουνά, στους βράχους πέφτει χιόνι. Μες στ' άγρια, στα σκοτεινά, στες τραχιές πέτρες στα στενά ο κλέφτης ξεσπαθώνει”. Η μαύρη νύχτα στα βουνά μες στ' άγρια στα σκοτεινά, κράτησε πεντέμισι αιώνες δουλείας στην πολύπαθη Θράκη. Γίνεται εκτενής αναφορά για την παρέλαση στις παραγράφους που ακολουθούν.

Μετά την παρέλαση οι Ξανθιώτισσες Ελληνοπούλες Κουγιουμτζόγλου, Δημητρακοπούλου, Λεονταρίδου και Αντωνιάδου προσφέρουν ανθοδέσμες στους Ελευθερωτές στρατηγούς και ο πρόεδρος της επιτροπής των Ξανθίων Κωνσταντίνος Καραμπέτσης συγκινημένος προσφωνεί τους Σαρπύ (στα Γαλλικά) και Λεοναρδόπουλο.

Ακολουθεί υποδοχή στο Δημαρχείο – Μπελεντιέ Ξάνθης και δεξίωση στο Συμμαχικό Στρατηγείο (κονάκι Χαμντή μπέη), όπου ο Σαρπύ προσφέρει σαμπάνια στον Λεοναρδόπουλο και το επιτελείο του. Κατά την πρόποση ανταλάσσονται εγκωμιαστικοί λόγοι μεταξύ των στρατηγών.

Ελληνικό Στρατηγείο ορίστηκε το Μητροπολιτικό μέγαρο – ανεγέρθηκε το 1897 επί ποιμαντορίας Ιωακείμ Σγουρού – όπου κατέλυσε ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του. Το απόγευμα της ίδιας μέρας στον ιστό του στρατηγείου αναρτήθηκε η δωρηθείσα, απ' την επιτροπή επαναπατρισθέντων Ξανθιωτών, Ελληνική σημαία φέρουσα την επιγραφή “Οι εν Δράμα Ξάνθιοι τη ελευθέρα Ξάνθη 4 Οκτωβρίου 1919”. Οι Βούλγαροι αποκαλούσαν το Δεσποτικό “παλατάκι”, γιατί όταν ο Βόρις 3ος επισκεπτόταν την Ξάνθη κατέλυε σ' αυτό. Στη ξανθιώτικη βιβλιογραφία ως Ελληνικό στρατηγείο αναφέρεται, η επί της οδού ΙΧ Μεραρχίας οικία του καπνέμπορου Μπεζιργκιάν.

Ο πολιτικός σύμβουλος Αθανάσιος Χαλκιόπουλος κατέλυσε στο αρχοντικό του Στέφανου Μπλάτσιου (Ταξιαρχών 2), ενώ το γραφείο του ήταν στην οικία του ευεργέτη Γεώργιου Μαλετσίδη στην οδό Ορφέως, έναντι κινηματογράφου Πάνθεον – Ολύμπια.

Στις 6 το απόγευμα της 4ης Οκτ 1919 αναχώρησε σιδηροδρομικώς για Κομοτηνή – Συμμαχικό διοικητικό κέντρο Δυτικής Θράκης – ο Σαρπύ με το επιτελείο του, ο Βαμβακάς κι ολόκληρος ο Συμμαχικός στρατός της Ξάνθης και της περιφέρειάς της, αντικατασταθείς απ' τον Ελληνικό στρατό. Στη Ξάνθη παρέμεινε ο Γάλλος αντισυνταγματάρχης Βικ, ως Στρατιωτικός Επιθεωρητής και σύνδεσμος των στρατηγών Σαρπύ και Λεοναρδόπουλου, κι ένας Γαλλικός λόχος στο κονάκι του Χαμντή μπέη.

Η ΙΧ Μεραρχία στρατοπέδευσε σε καπναποθήκες, σ' εγκαταλειμμένες βουλγαρικές κατοικίες και στη Σχολή του Ξάνθιου ευεργέτη Χατζησταύρου Χεκίμογλου Τζαμίχα (μετέπειτα Νοσοκομείο Ξάνθης μέχρι το 1929 και στη συνέχεια Γ΄Δημοτικό Σχολείο), των περιοχών Χατζησταύρου και Δώδεκα Αποστόλων (τσεκούρ μαχαλάς).

Πρώτος Φρούραρχος Ξάνθης διορίστηκε ο ταγματάρχης Μπενούκας και Βασιλικός Επίτροπος του συσταθέντος Στρατοδικείου Ξάνθης ο ταγματάρχης Δικαιοσύνης Πετρουνάκος (ή Πατρινάκος).

Την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 ο Αρχιστράτηγος της Συμμαχικής Στρατιάς της Ανατολής Φρανσέ ντ' Εσπερέ, επισκέφτηκε την Ξάνθη για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση του Τριγώνου Ξάνθης. Εκπρόσωποι των Οθωμανών του δήλωσαν ότι είναι απόλυτα ευχαριστημένοι απ' την επικρατούσα τάξη και πως η συμπεριφορά και η διαγωγή του Ελληνικού στρατού αξίζουν κάθε έπαινο. Μάλιστα οι αντιπροσωπείες Μουσουλμάνων τεσσάρων βόρειων Καζάδων, που δέχτηκε, διαμαρτυρήθηκαν για την απόφαση της Διάσκεψης Ειρήνης, η οποία τους αφήνει στη Βουλγαρική κυριαρχία, παρά την επιθυμία τους να ενωθούν με τον ελεύθερο Καζά της Ξάνθης.

Αποχωρώντας απ' την Ξάνθη ο Αρχιστράτηγος συνεχάρη θερμά το στρατηγό Γ.Λεοναρδόπουλο και τον πολιτικό του σύμβουλο Α.Χαλκιόπουλο, για την υποδειγματική επικρατούσα τάξη στην πόλη.

Απ' τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης του Τριγώνου Ξάνθης, οι εκπρόσωποι του Κεμάλ, Τεφήκ μπέης (πρώην βουλευτής της Σοβράνιε), Χασάν Χουσεΐν και Αλή Γκαλήπ έρχονται στη Ξάνθη με σκοπό να επηρεάσουν και να υποκινήσουν τον Μουσουλμανικό πληθυσμό, για την αυτονομία της Θράκης.

Το πρωί της Τρίτης 8 Οκτωβρίου επιτροπή Οθωμανών Ξάνθης αποτελούμενη απ' τον δήμαρχο Ταχήρ εφέντη, τον πρόεδρο της κοινότητας Χαφούζ Χιλμή, το χότζα και τους πρόκριτους Δράμαλη Μεχμέτ μπέη και Ταξίν μπέη επισκέφτηκε κι ευχαρίστησε το στρατηγό Λεοναρδόπουλο, για την επιβληθείσα απ' τον στρατό τάξη στην πόλη. Ο Ξανθιώτης Δράμαλης Μεχμέτ μπέης ήταν δισέγγονος του, γνωστού απ' την Εθνική Παλιγγενεσία, σερασκέρη Δράμαλη Μαχμούτ Πασσά. Επίσης ο Δήμαρχος Ταχήρ εφένδης παρουσία του βοηθού του και πρώην Βούλγαρου Δήμαρχου Ξάνθης Περλίγκωφ, δηλώνει σε δημοσιογράφους την απόλυτη ικανοποίησή του απ' τον Ελληνικό στρατό.

Για τον ίδιο λόγο επισκέφτηκαν τον Έλληνα στρατηγό οι επιτροπές των Εβραίων και των Αρμενίων Ξάνθης.

Η κατάληψη ολοκλήρου του Τριγώνου συντελέστηκε την Τρίτη 8 Οκτ 1919 και διατάχθηκε η παλιννόστηση 200 οικογενειών Ελλήνων ημερησίως. Σύμφωνα πάντα με δημοσιογραφικές πληροφορίες, ένα απ' τα βορειότερα χωριά της Ξάνθης, που καταλήφθηκαν ήταν το Ελμαλή – Μελίβοια κι ένα απ' τα ανατολικότερα ήταν το Σουσούρκιοϊ – Σώστης, που είναι στον άξονα Ξάνθη – Κομοτηνή και πλησίον της σιδηροδρομικής γραμμής.

Με την παλιννόστηση άρχισαν τα τεράστια προβλήματα της περίθαλψης των επαναπατρισθέντων Θρακιωτών, αλλά και των ορφανών θυμάτων της βουλγαρικής θηριωδίας. Τροφοδοσία, εύρεση κατοικίας κι επισκευή των κατεστραμμένων οικιών, ιατροφαρμακευτική φροντίδα, εκπαίδευση και άνοιγμα σχολείων ήταν μερικά από τ' άμεσα προβλήματα, όπου Κράτος κι Εκκλησία εξάντλησαν όλες τις δυνάμεις τους για να τ' αντιμετωπίσουν. Για τον άμεσο επισιτισμό των παλιννοστούντων φθάνουν σιδηροδρομικώς στην Ξάνθη 10.000 σάκκοι αλεύρων, ενώ ο τμηματάρχης του Υπουργείου Περιθάλψης Θεοδωρίδης βρίσκεται σ' αυτήν απ' τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσής της..

Στους άπορους παλιννοστούντες δόθηκε τρίμηνη τροφοδοσία και πεντάμηνη στους απορώτερους απ' αυτούς. Το ευεργετικό αυτό μέτρο της τροφοδοσίας επεκτάθηκε επίσης και στους λίγους ομογενείς που είχαν παραμείνει στη Δυτική Θράκη, καθώς και σε άπορους αλλόφυλους Μουσουλμάνους, Αρμένιους, Ιστραηλίτες, Λεβαντίνους και Βούλγαρους.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια αυτή είχε ο Χαρίσιος Βαμβακάς, τ' όνομα του οποίου ταυτίσθηκε με το τιτάνιο έργο της περίθαλψης των χιλιάδων επαναπατρισθέντων στη Δυτική Θράκη κατά τη διάρκεια του Διασυμμαχικού καθεστώτος. Ιδιαίτερο ήταν και το ενδιαφέρον του στην ίδρυση Ορφανοτροφείων στη Ξάνθη και στην Κομοτηνή, όπου φιλοξενήθηκαν κι εκπαιδεύτηκαν εκατοντάδες ορφανά.

Μετά τις 14 Μαΐου 1920 ο στρατηγός Charles Antoine Charpy και ο Συμμαχικός Στρατός αφήνουν την Δυτική Θράκη με προορισμό την Κωνσταντινούπολη κι έτσι η πολιτική εξουσία αυτής μεταβιβάζεται στο Χαρίσιο Βαμβακά, ενώ η στρατιωτική ανατίθεται στον Αντιστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη.

Σε τι οφείλεται η εξαιρετική ταχύτητα με την οποία η Δυτ.Θράκη μπήκε σε τάξη; ρώτησε ο δημοσιογράφος και απαντάει ο χαρισματικός Βαμβακάς, “εις την μακράν και προσεκτικήν παρασκευήν εν πρώτοις, αλλά και στον σεβασμό που έδειξε η Διοίκηση στα ήθη και στα έθιμα του ντόπιου πληθυσμού”

Η στελέχωση της Διοίκησης Θράκης γίνεται από Έλληνες γνώστες της περιοχής και της βουλγαρικής ή της τουρκικής γλώσσας. Τέτοιοι κυρίως είναι πρώην διοικητικοί υπάλληλοι και στελέχη του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνού Regie.

Ο Βαμβακάς αντιτάχτηκε σθεναρά στην προσπάθεια αυτονόμησης της Δυτικής Θράκης, που καλλιεργήθηκε απ' τους Τούρκους με κύριο εκφραστή τον Τζαφέρ Ταγιάρ (εντολοδόχος του Κεμάλ) και τους Βούλγαρους.

Για τις ανάγκες της αλληλογραφίας, στην Διασυμμαχική Θράκη, έγινε χρήση βουλγαρικών γραμματοσήμων με γαλλική επισήμανση, μέχρι της τελικής επίλυσης του Θρακικού ζητήματος. Έτσι σφραγίστηκαν αυτά με τα “THRACE INTERALLIEE” - Διασυμμαχική Θράκη και “THRACE OCCIDENTALE” - Δυτική Θράκη, ενώ για την ακύρωσή τους χρησιμοποιήθηκε η σφραγίδα “KCAHTN-XANTHY”. Επίσης με το “THRACE INTERALLIEE” επισημάνθηκαν και τα βουλγαρικά χαρτονομίσματα. Μετά την απελευθέρωση της Θράκης στις 14 Μαΐου 1920, το Ταχυδρομείο Ξάνθης χρησιμοποιεί στρόγγυλη σφραγίδα με την επιγραφή ΞΑΝΘΗ.

Δυο λόγια σχετικά με τους χάρτες, που χρησιμοποιούνται στο πόνημα, Generalkarte Wien K.u.K. Militargeographisches Institut 1901-1907 έκδοσης Artaria & Co και το περίφημο Τρίγωνο Ξάνθης : Με τη Συνθήκη της Ουάσιγκτων το 1884 η θαλασσοκράτειρα Βρετανία κατάφερε να μετατοπίσει τον πρώτο Μεσημβρινό κατά 18^ο περίπου, από τη νήσο Φέρο των Καναρίων νησιών στο ...Γκρήνουιτς του Λονδίνου. Αυτό δεν έγινε αποδεκτό για πολλές δεκαετίες αργότερα από κράτη, όπως η Αυστρουγγαρία κι έτσι βλέπουμε στους παρόντες αυστριακούς στρατιωτικούς χάρτες έκδοσης 1901 και 1907 ν΄αναγράφεται στο πάνω μέρος το “östlich v. Ferro” - ανατολικά του Φέρο κι όχι ανατολικά του Γκρήνουιτς. Η αλλαγή δημιούργησε σύγχιση στις συντεταγμένες Χ του Μήκους κι ασφαλώς δημιουργεί πρόβλημα στους σύγχρονους ερευνητές – μελετητές παλιών χαρτών, αφού για την προσαρμογή των δύο συστημάτων απαιτούνται προσθαφαιρέσεις. Αν στην αλλαγή των Μεσημβρινών Συντεταγμένων προθέσουμε τις αστοχίες και τις αποκλίσεις, που έχουν οι παλιοί χάρτες απ' τους σύγχρονους, τότε γίνεται κατανοητή η δυσκολία της αξιόπιστης χάραξης του Τριγώνου της Ξάνθης.

Η πλευρά ΑΒ του τριγώνου συμβολικά οριοθετεί, αφού δεν είναι δυνατόν ν' ακολουθήσει πιστά την οροθετική γραμμή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913), μεταξύ της Ελληνικής Μακεδονίας και της βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Αιγαιακής Θράκης – Беломорска Тракия. Ξεκινάει κάτω απ' τις εκβολές του Νέστου και σε ευθεία γραμμή διέρχεται απ' τα συνοριακά φυλάκια του Όκτσιλαρ – Τοξότες και του Κουρταλάν – Λυκοδρόμιο, για να καταλήξει στο Γυφτόκαστρο της Κούλας του Κουσλάρ Νταγ, που είναι η ψηλότερη κορυφή των συνόρων του Νομού της Ξάνθης.

Η κορυφή Α του τριγώνου, λοιπόν, είναι το Γυφτόκαστρο ύψους 1827μ – Τσιγκενέ Ισσάρ – Τσιγκάνσκο Γκραντίστε και η Β είναι το δέλτα του Νέστου – Καρά Σου – Μέστα. Η κορυφή Γ επιλέχτηκε έτσι ώστε, η ΒΓ να διατρέχει την ακτογραμμή της Ξάνθης, να περνάει από το Πόρτο Λάγος, ν' ακολουθεί τον ρου του Ακ Σου πρώην Καρατζά Σου - Ασπροπόταμος και να διέρχεται έξωθεν της Κομοτηνής – Γκιουμουρτζίνας. Η πλευρά ΑΓ, με την επιλογή της κορυφής Γ, βρίσκεται περίπου στα όρια του Καζά Αχή Τσελεμπή και συμπεριλαμβάνει στο τρίγωνο τα καταληφθέντα από την ΙΧ Μεραρχία χωριά Ελμαλή, Σαχίν, Κέτενλικ, Μουσταφίτσοβα, Ντολάπ κλπ. Επίσης η ΑΓ διέρχεται από την κορυφή 1900 της οροσειράς Καρτάλ ή Καρλίκ Νταγ - Παπίκιο του χάρτη. Το τρίγωνο έχει έκταση όσο ο Καζάς της Ξάνθης περίπου.

Κανονικά η κορυφή Α θα έπρεπε να τοποθετηθεί στην κορυφή Kuslar 2177 του Kuslar Dag, που είναι η υψηλότερη κορυφή της περιοχής (σύμφωνα με το χάρτη) και βρίσκεται πάνω στην διαχωριστική γραμμή Μακεδονίας - Θράκης του Οθωμανικού κράτους. Αυτό όμως δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί γιατί βρίσκεται ελαφρώς σε λάθος θέση. Το ύψος 2177μ του Κουσλάρ στην περιοχή αυτή, δεν εντοπίζεται σε σύγχρονο χάρτη και ως εκ τούτου θεωρείται άστοχο. Τέτοιο ύψος έχει το όρος Γκόλιαμ Πέρελικ της Βουλγαρίας, κοντά και ΒΔ του Σμόλιαν – Πασμακλή. Επίσης υπάρχει αστοχία στο υψόμετρο 1900μ του Kartal ή Karlik Dag. Στο χάρτη υπάρχει από μικρή μέχρι σοβαρή απόκλιση τοπωνυμιών, υψομέτρων κλπ, όπως άλλωστε και σ' όλους τους χάρτες της εποχής εκείνης σε σύγκριση με τους σημερινούς, που σχεδιάζονται με σύγχρονα μέσα αποτύπωσης και μέτρησης. Ωστόσο οι συγκεκριμένοι Αυστριακοί χάρτες θεωρούνται απ' τους πλέον αξιόπιστους της εποχής τους.

Πολλές απ' τις έντυπες πληροφορίες εκείνης της εποχής σχετικά με το Τρίγωνο Ξάνθης είναι αντιφατικές κι εσκεμμένα ίσως αποπροσανατολιστικές έτσι, που η οριοθέτησή του καταντάει δυσεπίλυτος γρίφος. Αυτό εξηγεί και την παντελή σχεδόν έλλειψή του στην ιστορική βιβλιογραφία και δυστυχώς, οι δύο καταγραφές οριοθέτησης του τριγώνου που γνωρίζω αλληλοαναιρούνται.

Με σχολαστική επιλογή, μεταφορά και αποτύπωση των δημοσιογραφικών πληροφοριών, που μας παρέχει η αποδελτίωση εφημερίδων, πάνω στη σύνθεση των αυστριακών χαρτών της εποχής, το σχεδιασμένο “Τρίγωνο Ξάνθης” με κάθε επιφύλαξη εκτιμώ ότι απέχει ίσως ελάχιστα απ' το τρίγωνο, που είχαν σχεδιάσει ο Ντ' Εσπρέ κι ο Σαρπύ κι έβλεπε ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος στα Μπούκια, λίγο πριν ξεκινήσει την απελευθερωτική του προέλαση προς τη Ξάνθη.

Με την παλιννόστηση των Ξανθίων, η πόλη αρχίζει σταδιακά να βρίσκει τους παλιούς ρυθμούς της.

Την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου στη Μητρόπολη Ξάνθης τελέστηκε επίσημη δοξολογία χοροστατούντων του αρχιερατικού επιτρόπου κ.Δημητρίου και του αρχιμανδρίτη του Στρατού. Παρέστησαν πολιτικές, στρατιωτικές Αρχές κι εκπρόσωποι κοινοτήτων. Ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος αποθεώθηκε μετά το πέρας της δοξολογίας.

Στις 28 Οκτωβρίου αναχωρούν οι τελευταίοι Βούλγαροι χωροφύλακες απ' το τρίγωνο Ξάνθης, ενώ στις 18 Νοεμβρίου με διαταγή του Ντ' Εσπερέ καθαιρούνται οι εναπομείνασες βουλγαρικές Αρχές και συγχρόνως διορίζεται Έπαρχος – Διοικητής Ξάνθης, ο Ξανθιώτης Αχιλλέας Καλεύρας της γνωστής μεγάλης οικογένειας. Στην οικία Καλεύρα σήμερα στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη Ξάνθης “Χρήστος Παυλίδης”.

Μετά την απελευθέρωση του τριγώνου της Ξάνθης και συγκεκριμένα στις 11 Δεκ 1919 γίνεται η έναρξη μαθημάτων και λειτουργίας Ελληνικών Σχολείων.

Σε λίγο ο περίφημος καπνός Ξάνθης δεν θ' αποκαλείται διεθνώς τούρκικος καπνός αλλά ελληνικός, αφού η Ξάνθη εντάσσεται πλέον στο Ελληνικό Κράτος.

Στις 2 Φεβρουαρίου 1920 συνέρχεται, υπό την προεδρία του Πατριαρχικού Επιτρόπου τμήματος Ξάνθης Μητροπολίτη Ίμβρου Πανάρετου, η Γενική Συνέλευση της Αντιπροσωπείας της Κοινότητας Ξάνθης, για την εκλογή της Δημογεροντίας, της Εφορείας και της Εξελεγκτικής Επιτροπής.

Όλες οι ημερομηνίες είναι του Ιουλιανού Ημερολογίου, το οποίο διαφέρει κατά 13 ημέρες απ' το Γρηγοριανό στον 20ο αιώνα.

Η εργασία σκοπό έχει ν' αναδείξει το συγκεντρωμένο, ύστερα από μακροχρόνια έρευνα, πληροφοριακό υλικό σχετικό με την απελευθέρωση της Ξάνθης, όπως την έζησαν και την κατέγραψαν δημοσιογράφοι της εποχής.

Τ' αποσπάσματα των εφημερίδων μπαίνουν στη σειρά, σύμφωνα με την ημερομηνία δημοσίευσής τους (πλήν εξαιρέσεων).

Για ν' αποφευχθεί η μονοτονία της απλής παράθεσης έντυπων δημοσιογραφικών πληροφοριών, αλλά και για ν' αποδοθεί πληρέστερα η ατμόσφαιρα της εποχής, εμβόλιμα παρεμβάλλονται φωτογραφίες, ταχυδρομικά δελτάρια, χάρτες, σχεδιαγράμματα, γελοιογραφίες, σφραγίδες, γραμματόσημα, κ.α.

Επίσης γίνεται σύντομη αναφορά σε πρόσωπα, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση και συγκρότηση κατάλληλων συνθηκών πριν και αμέσως μετά την απελευθέρωσή της.

Το δέντρο της ελευθερίας της Βόρειας Ελλάδας το πότισαν με το αίμα τους, οι χιλιάδες των Ελλήνων ηρώων στρατιωτών και το καλλιεργεί με φροντίδα απαράμιλλη ο λαός. Άλλωστε η ελευθερία δεν χαρίζεται, αλλά κατακτιέται με της καρδιάς το πύρωμα και με αίμα, όπως θα έλεγε ο Κωστής Παλαμάς.

Πηγες κατ' αλφαβητική σειρά

Παντελής Στ.Αθανασιάδης

Β.Δ.Αϊβαλιώτης-Σ.Δ.Παπαζήση-Αδαμαντίδου

Κ.Α.Βακαλόπουλος

Δ.Κ.Βογιατζόπουλος

Πέτρος Α.Γεωργαντζής

Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού του ΓΕΣ - “Επιχειρήσεις εις Θράκην 1919-1923” έκδοσης 1969

ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Ελληνικές και ξένες διαδικτυακές πηγές

Θωμάς Εξάρχου

Στέφανος Ιωαννίδης

Παντελής Μ.Κοντογιάννης

Δημήτρης Α.Μαυρίδης

Παλιές εφημερίδες και περιοδικά

“Παλιές φωτογραφίες Ξάνθης” - ομάδα κοινωνικής δικτύωσης

Πρακτικά Δημογεροντίας Ξάνθης Κώδιξ Α΄, Κώδιξ Β΄ - Παντελεήμων Καλαφάτης, Μητροπολίτης Ξάνθης και Περιθεωρίου.

Προξενικά Αρχεία Θράκης – Πέτρος Α.Γεωργαντζής

Ν.Α.Σταθάκης-Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ” έκδοση Πολεμικού Ναυτικού 1999

Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Επίτιμο Διδάκτορα Ιστορίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης κ.Δημήτρη Α.Μαυρίδη και τον ιδρυτή και διαχειριστή της ομάδας “παλιές φωτογραφίες Ξάνθης” κ.Τάσο Τεφρωνίδη για την άδεια, που μου έδωσαν να χρησιμοποιήσω φωτογραφίες του αρχείου τους. 

Εικόνες και σχόλια

1. Τρεις μέρες πεζοπορίας χρειάστηκε η ΙΧ Μεραρχία από τα Μπούκια, για ν' απελευθερώσει τη Ξάνθη και πεντέμισι αιώνες χρειάστηκε το Γένος καρτερικά να περιμένει, για να ξανακολλήσει το ακρωτηριασμένο μέλος του στον Εθνικό Κορμό. Χάραμα της Τετάρτης 2 Οκτωβρίου 1919 η πρώτη φάλαγγα της ΙΧ Μεραρχίας διαβαίνει τη γέφυρα των Μπουκίων, που είχε κατασκευάσει το Μηχανικό κι ακολουθώντας τη χαραγμένη πορεία στο χάρτη, φθάνει στη Ξάνθη το πρωί της Παρασκευής 4 Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 1919. Η τριήμερη πορεία της φάλαγγας έγινε κάτω από ασταμάτητη ραγδαία βροχή. Η είσοδος στην πόλη του Ελληνικού ηρωικού στρατού, που δοξάστηκε στους Βαλκανικούς Πολέμους και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε από την “οδό Φιλιππουπόλεως”. Έτσι λεγόταν τότε ο δρόμος Ξάνθη – Εχίνος(Σαχίν) – Πασμακλή(Σμόλιαν) – Φιλιππούπολη. Τις φάλαγγες απ' τα Μπούκια στη Ξάνθη μέσω Κουρταλάν οδήγησαν, ο Ξανθιώτης πανδοχέας-χανιτζής Αλέξανδρος Λιάπης κι ο Ξανθιώτης σιδηροδρομικός υπάλληλος Κωνσταντίνος Ταρπόγλου. Ο εικονιζόμενος χάρτης προέκυψε, για τις ανάγκες της εργασίας, από τη σύνθεση δύο χαρτών Generalkarte Wien K.u.K. Militargeographisches Institut 1901-1907 έκδοσης Artaria & Co, που είναι ίσως οι πλέον αξιόπιστοι χάρτες της εποχής τους. Οι χάρτες ακολουθούν το παλιό σύστημα Μεσημβρινών (προ του 1884) δλδ ανατολικά του Ferro κι όχι ανατολικά του Greenwich.

2. Η σημαία των απελευθερωτικών αγώνων του Έθνους, το υπέρτατο και ακατάλυτο σύμβολο των Ελλήνων ανάμεσα στους Ελευθερωτές της Ξάνθης. Αριστερά ο Υποστράτηγος Διοικητής ΙΧ Μερταρχίας Γεώργιος Λεοναρδόπουλος (1867-1936) και δεξιά ο Αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος (1860-1936).

3. Στους αυστριακούς στρατιωτικούς χάρτες έκδοσης Artaria του 1901 (αριστερό τμήμα) και 1907 (δεξιό τμήμα) της σύνθεσης, είναι χαραγμένη η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην Μακεδονία και τη Θράκη της Οθωμανικής περιόδου. Η πλευρά ΑΒ του τριγώνου συμβολικά οριοθετεί, αφού δεν είναι δυνατόν ν' ακολουθήσει πιστά την οροθετική γραμμή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913), μεταξύ Ελληνικής Μακεδονίας και βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Αιγαιακής Θράκης. Ξεκινάει κάτω από τις εκβολές του Νέστου και σε ευθεία γραμμή διέρχεται από το Όκτσιλαρ – Τοξότες, το Κουρταλάν - Λυκοδρόμιο και καταλήγει στο Γυφτόκαστρο (1827) της Κούλας του Κουσλάρ Νταγ, την υψηλότερη κορυφή των συνόρων του Νομού της Ξάνθης. Το ύψος 2177 του Κουσλάρ στην περιοχή αυτή, δεν εντοπίζεται σε σύγχρονο χάρτη και ως εκ τούτου θεωρείται ανακριβές. Τέτοιο ύψος έχει το όρος Γκόλιαμ Πέρελικ της Βουλγαρίας, κοντά και ΒΔ του Σμόλιαν – Πασμακλή. Στο χάρτη υπάρχει από μικρή μέχρι σοβαρή απόκλιση στα υψόμετρα, όπως άλλωστε συμβαίνει μ' όλους τους χάρτες της εποχής εκείνης σε σύγκριση με τους σημερινούς. Οι συντεταγμένες του γεωγραφικού μήκους (Lοngitude) έχουν υπολογισθεί αρχίζοντας τον πρώτο Μεσημβρινό από το νησί El Hiero - Ferro των Καναρίων Νήσων (μέχρι το 1884), που βρίσκεται περίπου 18^ο δυτικά του Greenwich. Οι στρατιωτικοί χάρτες της Αυστρουγγαρίας άρχισαν να δημιουργούνται με εντολή του Υπουργού Άμυνας από το 1868 και θεωρούνται από τους πλέον αξιόπιστους, παρά τις σχετικές αποκλίσεις τους σε σύγκριση με τους σημερινούς.

Συντεταγμένες της κορυφής Α : 41^ο, 22΄ - 24΄, 47΄΄ Γυφτόκαστρου 1827μ από σύγχρονο χάρτη BgtopoVJ και Greek National Turism Organisation-Εθνική Χαρτοθήκη.

Η κορυφή Α, λοιπόν, είναι το Γυφτόκαστρο ύψους 1827μ – Τσιγκενέ Ισσάρ – Τσιγκάνσκο Γκραντίστε και η Β είναι το δέλτα του Νέστου – Καρά Σου – Μέστα. Η κορυφή Γ επιλέχτηκε έτσι ώστε, η ΒΓ να διατρέχει την ακτογραμμή της Ξάνθης, να περνάει από το Πόρτο Λάγος, ν' ακολουθεί τον ρου του ποταμού Ακ Σου πρώην Καρατζά Σου - Ασπροπόταμος και να διέρχεται έξωθεν της Κομοτηνής – Γκιουμουρτζίνας. Η πλευρά ΑΓ, με την επιλογή της κορυφής Γ, βρίσκεται στα όρια του Καζά Αχή Τσελεμπή και συμπεριλαμβάνει στο τρίγωνο τα καταληφθέντα από την ΙΧ Μεραρχία χωριά Ελμαλή, Σαχίν, Κέτενλικ, Μουσταφίτσοβα, Ντολάπ κλπ. Επίσης η ΑΓ διέρχεται από την κορυφή 1900 της οροσειράς Καρτάλ ή Καρλίκ Νταγ - Παπίκιο του χάρτη. Το τρίγωνο έχει έκταση όσο ο Καζάς της Ξάνθης περίπου.

Στην εργασία χρησιμοποιείται η ονοματολογία των πόλεων, χωριών, ποταμών, βουνών κ.α. της προ της απελευθέρωσης εποχής, για να μπορεί ο αναγνώστης να προσαρμόζεται εύκολα στους παρουσιαζόμενους παλιούς χάρτες. Άλλωστε η αλλαγή της ονομασίας των γεωγραφικών στοιχείων των περιοχών αυτών, έγινε κυρίως στη δεκαετία του 1920 δλδ μετά την απελευθέρωση. Η ονομασία των τοπωνυμιών, που αποτυπωνονται στους χάρτες αυτής της εποχής, έχει προέλευση την Τουρκική (επικρατούσα), τη Βουλγαρική και την Ελληνική γλώσσα.

Ο κατάλογος της αλλαγής των ονομάτων, που παρατίθεται, για την οικονομία του χώρου είναι περιορισμένος κι επικεντρώνεται στις δημοσιογραφικές γεωγραφικές παραπομπές.

Ονομασία Τοπωνυμίων τριγώνου Ξάνθης

Ονομασία στον χάρτη	Σημερινή ονομασία
Ahi Celebi (Αχή Τσελεμπή)	Καζάς Αχή Τσελεμπή, Βόρεια του Καζά της Ξάνθης
Kula Dagi	Οροσειρά της Κούλας
Demirdzik	Δημάριον
Elmali	Μελίβοια
Pasavik	Πάχνη
Sahin	Εχίνος
Gokcebunar (Γιοκτσεμπουνάρ)	Γλαύκη
Meskum 929	Μεγάλο Μεσεγούνη περιοχής Κύκνου-Sadinovica
Mustaficova (Μουσταφίτσοβα)	Μύκη
Ketenlik	Κένταυρος
Kartal (Karlik) Dag 1900	Παπίκιο όρος
Kurtalan	Λυκοδρόμιο (αλάνα του λύκου)
Kordzalar, μετέπειτα Κοτσουλού	Κριός
Isidze	Ισαία
Dolap	Σμίνθη
Kara Oglan 1350	Πλησίον και Β.Α του Εράνου-Otman Evren 950μ
Salandzik	Αιώρα
Emirler (ή Εμερλή)	Μέγα Εύμοιρο
Agdze-Atmacalar(Ατματζαλάρ ήΑτματζαλή)	Γέρακας
Kecili (Κετσελί)	Πίλημα
Eskidze-Iskece	Ξάνθη
Koyunkoj (Κογιούνκιοϊ)	Κιμμέρια
Sakarkaja (Σακάρκαγια)	Λευκόπετρα
Dinekler	Φιλία
Gokciler (Γιοκτσιλέρ)	Σέλερο
Okcilar (Όκτσιλαρ)	Τοξότες
Indzenez	Παράδεισος
Jasikoj (Γιασίκιοϊ)	Ίασμος
Narlikoj (Ναρλίκιοϊ)	Πολύανθος
Susurkoj (Σουσούρκιοϊ)	Σώστης
Gumuldzina (Γκιουμουλτζίνα)	Κομοτηνή
Jenidze Karasu (Γενιτζέ Καράσου)	Γενισέα – παλιά πρωτεύουσα
Ak su πρώην Karadza su	Ασπροπόταμος
Karagac (Καραγάτς)	Πόρτο Λάγος
Mesta – Kara su	Νέστος ποταμός

Σημείωση: Η σειρά των τοπωνυμιών του τριγώνου της Ξάνθης, όπως τα βλέπουμε στο χάρτη, είναι από πάνω προς τα κάτω και από αριστερά προς τα δεξιά.

4. Αριστερά ο χάρτης με τις Επισκοπές των Ελληνορθοδόξων της Θράκης, της εποχής της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (1878). Στη Μητρόπολη του Καζά της Ξάνθης ανήκε κι ο Καζάς του Αχή Τσελεμπή (γίνεται αναφορά στο χάρτη με το τρίγωνο Ξάνθης), που σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται στη Βουλγαρία.

Δεξιά ο χάρτης με τα διαμερίσματα διοικητικής οργάνωσης του Βιλαετίου της Αδριανούπολης επί Οθωμανικής κυριαρχίας, που επιμελήθηκε ο Αντιπρόεδρος της Θρακικής Εστίας Θεσσαλονίκης Αναστάσιος Τσερκέζης. Ο Καζάς της Ξάνθης, όπως και οι Καζάδες Αχή Τσελεμπή, Εγρή Δερέ, Κίρτζαλη, Σουλτάν Γερή, Δαρή Δερέ και Γκιουμουλ(ρ)τζίνας, ανήκε στο Σαντζάκι της Γκιουμουλτζίνας κι αυτό με τη σειρά του υπαγόταν στη μεγάλη διοικητική περιφέρεια του Βιλαετίου της Αδριανούπολης ή της Αντριανούς όπως την αποκαλούσαν οι Ρωμηοί (Edirne τουρκιστί και Odrin βουλγαριστί). Βιλαέτι ή Εγιαλέτι ή Πασσαλίκι, αφού ο διοικητής αυτού ο Βαλής έφερε τον τίτλο του Πασσά. Τόσο υψηλό ήταν το αξίωμα του Βαλή στο Οθωμανικό διοικητικό οργανόγραμμα ώστε να έχει τον τίτλο του Πασσά, τίτλο που έφεραν άλλωστε οι υπουργοί της Βεζυρείας της Υψηλής Πύλης.

5. Αριστερά, χάρτης κατάληψης της Ξάνθης τον Οκτώβριο του 1919, από το βιβλίο “Επιχειρήσεις εις Θράκην” της Διεύθυνσης Ιστορίας του ΓΕΣ. Με παχειά μπλε γραμμή η θέση “εν προκαλύψει” των μονάδων της ΙΧ Μεραρχίας στο Σαχίν-Εχίνος. Στο 2ο Τάγμα του 25ου συντάγματος ανατέθηκε η προκάλυψη στον Εχίνο-Σαχίν (στρατ. Σχεδιάγραμμα) Με κόκκινη γραμμή η “οδός Φιλιππουπόλεως”, Ξάνθη – Εχίνος – Πασμακλή – Φιλιππούπολη.

Δεξιά, Βουλγαρικός χάρτης της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913), που δείχνει τη σημερινή Δυτική Θράκη (Беломорска Тракия – Αιγαιακή Θράκη βουλγαριστί) ενσωματωμένη στο Βουλγαρικό Κράτος. Φαίνεται η οροθετική γραμμή μεταξύ της Ελληνικής Μακεδονίας και βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Θράκης. Η γραμμή ξεκινάει από το Δέλτα του Νέστου ποταμού (Μέστα – Καρά Σου) και αφού περάσει από δύο Συνοριακούς Σταθμούς (Όκτσιλαρ και Κουρταλάν), καταλήγει στην υψηλή κορυφή Γυφτόκαστρο 1827 της Κούλας της οροσειράς Κουσλάρ Νταγί. Ο χάρτης έχει σχεδιαστεί πολύ μεταγενέστερα του 1919, αφού βλέπουμε τον Κόσσινθο ποταμό (Εσκιτζέ Ντερέ ή Εσκιτζέ Τσάι) της Ξάνθης να εκβάλλει στο βόρειο μέρος της Βιστονίδας – Μπουρού, ενώ το 1919 το κύριο σκέλος του καταλήγει στη Μεγάλη Γκιόλα της Λάφρης (Μπουγιούκ Γκιόλ).

6. Στους χάρτες επισημαίνεται η κορυφή Α του τριγώνου της Ξάνθης στη θέση Γυφτόκαστρο ή Τσιγκάνσκο Γκραντίστε 1827 της Κούλας. Δίνονται οι συντεταγμένες της ψηλής κορυφής καθώς και το υψόμετρο αυτής.

7. Είναι η Ξάνθη που αντίκρυσαν οι ελευθερωτές της στις 4 Οκτωβρίου 1919 σε παλιότερη φωτογραφία, του 1890 περίπου, παρμένη μέσα απ' το σημερινό “παζάρι”. Το δομημένο περιβάλλον, του συγκεκριμένου τμήματος της πόλης, έχει ελάχιστα διαφοροποιηθεί από τότε και σήμερα αποτελεί μοναδικό παραδοσιακό οικισμό και ισχυρό πόλο προσέλκυσης τουριστών.

Παραμένει άγνωστος ο φωτογράφος όπως κι ο εκδότης του δελταρίου, που σήμερα θεωρείται ως η κορωνίδα των παλιών φωτογραφιών της Ξάνθης. Ας αφουγκρασθούμε το ξανθιώτικο παρελθόν κι ας αφεθούμε να μας ξεναγήσει, αλλά και να μας αποκαλύψει τα μυστικά του το εντυπωσιακό ταχυδρομικό δελτάριο.
Ο φωτογράφος βρίσκεται στην άκρη της πεταλόσχημης δεύτερης κοίτης του Κόσσινθου (Εσκιτζέ Ντερέ ή Τσάι), που ξεκινούσε νότια των Μυλαγωνίων κι έγραφε τη διαδρομή: Δημοτικός Κήπος – Ξενία – Ωραία Θέα – Ηλεκτροφωτισμός – Παζάρι - έξοδος πλησίον της γέφυρας Γυμναστηρίου. Οι δύο κοίτες περιέκλειαν ένα κομμάτι γης, γνωστό ως νησίδα Καναράς , όπου σ’ αυτήν υπήρχαν κτίσματα του Οθωμανικού Ιππικού, μπαξέδες, βυρσοδεψεία (ταμπάχανα), σφαγεία, υδρόμυλοι κ.α. Σε πρώτο πλάνο βλέπουμε την πρώτη φωτογραφημένη μορφή της ξύλινης γέφυρας πάνω σε ξύλινα βάθρα, που αντικαταστάθηκε γύρω στο 1900 από μια άλλη ξύλινη, πάνω όμως σε λίθινα βάθρα. Στην υπερδομή της βλέπουμε τα τριγωνικά ξύλινα ζευκτά, που τοποθετούσαν οι “κιοπρουλήδες” μαστόροι γεφυριών για την ενίσχυση της στατικής επάρκειας του καταστρώματος. Είναι η δεύτερη γέφυρα, της δεύτερης κοίτης με τ’ όνομα Ταχτατζή Κιοπρού κι ένωνε την οδό Γκιουμουλτζίνης (Κομοτηνής- Π.Τσαλδάρη) με τα κερεστετζήδικα (ξυλαποθήκες) της νησίδας. Στο βάθος της κοίτης διακρίνεται η περιοχή της Ωραίας Θέας ή Bella Vista με τα παρόχθια κτίσματά της και τη καμπυλόσχημη ξύλινη γέφυρα, που χαρακτηρίζεται ως η πρώτη γέφυρα της δεύτερης κοίτης. Οι δύο προαναφερόμενες γέφυρες καθώς και μια τρίτη μικρή ξύλινη στην έξοδο της Ορφέως, που “ανακάλυψε” φωτογραφικά ο Τάσος Τεφρωνίδης, ήταν αυτές που εξασφάλιζαν πρόσβαση στη νησίδα κι έπαψαν να υπάρχουν το 1914, όταν καταργήθηκε η δεύτερη κοίτη του Κόσσινθου. Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι η δεύτερη κοίτη ήταν ο φυσικός αποδέκτης της απορροής και κατάληξης των ομβρίων όλου σχεδόν του τμήματος της πόλης, που σήμερα ονομάζεται παραδοσιακό.
Πάνω απ’ την πρώτη γέφυρα διακρίνεται το κέντρο διασκέδασης η «Ωραία Θέα», απ’ όπου πήρε τ’ όνομά της η περιοχή. Το 1928 το σπιτάκι που βρίσκεται στ’ αριστερά του υπαίθριου χώρου του κέντρου θα κατεδαφιστεί και τη θέση του θα πάρει η οθόνη του θερινού κινηματογράφου Ηλύσια. Ακριβώς πάνω απ το κέντρο βλέπουμε το μεγάλο χάνι του Ααρών Μωϋσή και πιο πάνω το επιβλητικό αρχοντικό του, που αγοράστηκε το 1926 απ’ το Δήμο Ξάνθης επί δημαρχίας Ευριπίδη Χασιρτζόγλου, αφού προηγουμένως άλλαξε δυο φορές ιδιοκτήτη (Μουράτης, Ορφανίδης). Αριστερά απ’ το χάνι είναι η μεγάλη κατοικία του Ραούφ Μεχμέτ, που αγόρασε το 1931 η Δέσποινα Βύρρα για να τη νοικιάσει την ίδια χρονιά στο μεγαλογιατρό Βασ. Κ. Καραγεώργη,όπου σ’ αυτή στεγάστηκε η χειρουργική – μαιευτική κλινική του (1931-1941). Αριστερά της κλινικής δεν φαίνεται η κατοικία του Μιχάλη Αγγέλου, που είναι κατά πάσα πιθανότητα η γενέθλια κατοικία του μοναδικού Μάνου Χατζιδάκι. Στη μέση και δεξιά διακρίνονται τ’ αρχοντικά των Κουγιουμτζόγλου, της Άννας Κουγιουμτζόγλου Καλούδη, το μακεδονίτικο του Καλεύρα (πινακοθήκη Χρ. Παυλίδης) κ.α. Λίγο πιο πάνω και μέσα στον ομφαλό της ελληνορθόδοξης κοινότητας βλέπουμε την εκκλησία της Γοργοεπηκόου, που μετονομάστηκε το 1905 σε Ακαθίστου Ύμνου. Κάτω δεξιά αναγνωρίζουμε τις παραποτάμιες βουλγάρικες κατοικίες Ραγκόβα και Τσαρκίπεφ. Δεξιά δεν υπάρχει το κινηματοθέατρο Μέγας – χειμερινά Ηλύσια (1905), αλλά ούτε το μεταγενέστερο Πάνθεον (δεκαετία 1910) – χειμερινά Ολύμπια. Πάνω και προς τ’ αριστερά φαίνονται το αρχοντικό του Στέφανου Μπλάτσιου καθώς και το μεγάλο κονάκι του Μουζαφέρ Μπέη. Πάνω δεξιά η Μονή Ταξιαρχών, ένα απ' τα τέσσερα μοναστήρια που σε σχήμα σταυρού ορίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα και που ο ξανθιώτικος θρύλος θέλει να προστατεύουν την πόλη της Ξάνθης (Αγγελοφύλακτος Ξάνθη – Δημήτρης Α.Μαυρίδης). Η φωτογραφία μας παρέχει ένα θησαυρό πληροφοριών κι είναι ικανή από μόνη της να γεμίσει τις σελίδες μιας μεγάλης Μονογραφίας. Γράφει ο-η αποστολέας : Dedeagach 23)5)99, un saluto dall' interno – Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) 1899, ένας χαιρετισμός απ' την ενδοχώρα. Αυτή είναι η ίσαμε τώρα παλιότερη φωτογραφία της Ξάνθης παρμένη γύρω στο 1890 και ανήκει στη συλλογή του Τάσου Τεφρωνίδη.

8. Ποιά ήταν όμως η πόλη πριν την απελευθέρωσή της; Για την ολβιοδότειρα των Ξανθίων πόλη και γραφικώτατη υψαύχενο νύφη της Θρακικής Χερσονήσου αναφέρεται η λόγια γραφίδα του δημοσιογράφου, που παρουσιάζει τη Ξάνθη σ' ένα πολύστηλο άρθρο της εφημερίδας ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων)πολις 19 Ιουνίου 1891 αρ.φύλλου 27.

9. Στο τέλος του άρθρου γίνεται μνεία για τον γάμο του γιατρού Νικολάου Ανδρέου (γιατρός κυρ-Νικολακης) με την δασκάλα Κλημεντίνη το γένος Σίνα. Επίσης στο τέλος υπάρχει αναφορά στο Παρθεναγωγείο και μεταγενέστερα Γυμνάσιο Ξάνθης, σχετικά με την ανέγερσή του. Ασφαλώς ο δημοσιογράφος εννοεί οικοδομικές εργασίες στον χώρο του Παρθεναγωγείου, που ήδη υπάρχει από τις αρχές της δεκαετίας του 1860.

10. Το εντυπωσιακό Παρθεναγωγείο σε φωτογραφία του 1872 (κάτω αριστερά), που κοσμεί το εξώφυλλο του Λευκώματος ΞΑΝΘΗ 1870-1940 του αείμνηστου Στέφανου Ιωαννίδη. Πάνω δεξιά και δίπλα στην εκκλησία του Ακαθίστου Ύμνου δεν διακρίνεται το Στάλειο Νηπιαγωγείο (1881) κι αυτό συνηγορεί υπέρ της ορθότητας του 1872. Το κτήριο είναι χωρισμένο σε δύο τμήματα με διαφορετικές εισόδους και ξεχωριστά προαύλεια. Αριστερά η Ελληνική Σχολή – Αρρεναγωγείο και δεξιά το Παρθεναγωγείο. Η ανέγερσή του χρονολογείται το 1863 περίπου από την Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Ξάνθης. Η Σχολή υπήρξε αδιάλειπτος φάρος γνώσης και χώρος γαλούχησης των Ελληνοπαίδων με τα ιδεώδη του Γένους στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας. Άντεξε σε δύο σκληρές Βουλγαρικές κατοχές, έμελλε όμως να κατεδαφιστεί με απόφαση των Αρχόντων της πόλης τον Ιανουάριο του 1974!

11. Απόσπασμα εφημερίδας ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πολης Πέμπτη 10 Ιουλίου 1873 αρ.φ. 1339 σελ3. Διαβάζουμε : “...από δεκαετίας δε μόλις παρθεναγωγείον και αλληλοδιδακτικόν (Ματσίνειος Σχολή). Και εις μεν την ελληνικήν ...εις δε το παρθεναγωγείον ... Αι δύο αύται σχολαί (εννοεί την Ελληνική Σχολή και το Παρθεναγωγείο) ουδέν κληροδότημα ηυτύχησαν να λάβωσι μέχρι τούδε, διατηρούνται δε διά της ετησίας συνδρομής των τεσσάρων εκκλησιών της πόλεως και κυρίως εκ των εκτάκτων συνεισφορών των γενναίων αυτής πολιτών ... Η δε αλληλοδιδακτική σχολή (εννοεί τη Ματσίνειο Σχολή – Α΄Δημ.Σχολείο) διατηρείται και ευφορεύεται υπο των ευγενών κληρονόμων του αειμνήστου της Ξάνθης γόνου Μαζίνη, όστις και συνέστησε την σχολήν ταύτην ιδίοις αναλώμασιν ...”.

Πρώτη διαπίστωση είναι, μάλλον άγνωστη ίσαμε τώρα, ότι το κτήριο της Ελληνικής Σχολής και του Παρθεναγωγείου ανεγέρθηκε το 1863 παράλληλα με τη Ματσίνειο Σχολή.

Δεύτερη διαπίστωση είναι, ότι γίνεται σαφές πως το αναφερόμενο κτήριο χτίστηκε και διατηρείται από την Ελληνική Κοινότητα Ξάνθης, ενώ το κτήριο της Αλληλοδιδακτικής Σχολής χτίστηκε και διατηρείται (κληροδοτήματα) από τον ευεργέτη Μιχαήλ Μεταξά Ματσίνη.

12. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πολης 7 Ιουλ.)19 Γρηγ. Σεπτεμβρίου 1871 αρ.φ. 824 σελ 3.

Στην πρώτη στήλη, αφού κάνει λόγο για τα ονομαστά καπνά της Ξάνθης, δίνεται γι αυτήν η συντεταγμένη του Μήκους 22^ο,20΄Ανατολικά. Το 1871 ίσχυε το Ανατολικά του Ferro κι όχι Ανατολικά του Greenwich (1884). Σύμφωνα με τους Αυστριακούς στρατιωτικούς χάρτες, που χρησιμοποιούνται στην εργασία, η Ξάνθη βρίσκεται στο Γεωγραφικό Μήκος 42^ο,35΄. Από τυπογραφικό λάθος λοιπόν γράφτηκε 22^ο,20΄ αντί του 42^ο,20΄, που έχει μικρή απόκλιση από το 42^ο,35΄. Σήμερα το Γεωγραφικό Μήκος της Ξάνθης Ανατολικά του Greenwich είναι 24,784 δλδ 24^ο,47΄ (0.784Χ60=47΄). Αν στο σημερινό Μήκος 24^ο,47΄προσθέσουμε 18^ο (διαφορά των δύο συστημάτων μέτρησης) προκύπτει 42^ο,47΄κι αυτό δείχνει, ότι οι παλιές μετρήσεις ήταν αρκετά κοντά στη σημερινή.

Και συνεχίζει, “...παρά το στόμιον κλειτωρείας (στένωση) και επί της μεσημβρινής κλιτύος των υπερκειμένων της Ροδόπης ορέων, είς ύψος 280 περίπου γαλλικών μέτρων υπέρ την επιφάνειαν της θαλάσσης ...” κι εδώ ο δαίμων του τυπογραφείου έβαλε το χέρι του, αφού το υψόμετρο των 80μ (πλατεία Ξάνθης) είναι το σωστό αντί των 280μ.

Στη δεύτερη στήλη ο δημοσιογράφος αναφέρεται στο Νέστο, “...φυσικόν όριον μεταξύ Θράκης και Μακεδονίας, έχων πλάτος ... 2000 γαλ. μέτρων (πιθανότατα εννοεί την περιοχή του Κοτζά Ορμάν προς το Δέλτα) ...και αναλόγως των εποχών του έτους, βάθος 2-6μ και ταχύτητα ροής 2,5 ως έγγιστα γαλλ. μέτρα κατά δευτερόλεπτον, πηγάζων ... όρους Ρίλλας ... εκβάλλει στο Αιγαίον παρά την ονομαστήν πόλιν Άβδηρα (Μπουλούστραν) ... Προς Νότον κείται η πόλις Γένιτζε (Γενισέα) απέχουσα 7 περίπου χιλιομέτρων ... αλλά ένεκα των κατακλυζομένων αυτήν εν ώρα χειμώνος πλημμυρών ... κατά το θέρος επικρατούντος ενδημικού πυρετού, δια την ελώδη της γης σύστασιν, η πόλις αύτη παρημελήθη από ενός σχεδόν έτους, αποτεφρωθέντος άλλωστε του πλείστου αυτής μέρους εκ τινος συμβάσης πυρκαϊάς, άπαν δε το εμπόριον συνεκεντρώθη νυν εν Ξάνθη, την είσοδον της οποίας ωραΐζουσιν ήδη πλούσιαι νεόδμητοι οικοδομαί ...” Εδώ παρουσιάζονται ανάγλυφα οι λόγοι της μεταφοράς της έδρας του Καζά από τη Γενισέα στη Ξάνθη, που συνέβη λίγα χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1878. Συνέχεια στην ίδια στήλη, “ Προς τα ΝΑ και 15 περίπου χιλιόμετρα απ' αυτής (εννοεί τη Γενισέα) διακρίνεται ο ύφορμος του Καραγατζίου (Πόρτο Λάγος), κοινωνών μετά της Βιστονίδος ένθα υπάρχει το πλουσιώτερον εν... ιχθυοτροφείον και μονή η του Αγίου Νικολάου...”

Στην τρίτη στήλη γίνεται λόγος για τις θερμές πηγές στη θέση Λίτζα (Ποταμιά Ξάνθης), τα θειούχα και ζεστά νερά των οποίων είναι “ιαματικώτατα εις πολλάς χρονίας νόσους”. Συνέχεια στα μοναστήρια της πόλης, “Προς βορράν, μικρόν απέχουσαι, δεσπόζουσι της πόλεως Ξάνθης τρεις αξιόλογοι μοναί ών η των Ταξιαρχών ιδίως από της εν αυτή εγκαταστάσεως του αόκνου και ζηλωτού των καλών ηγουμένου κ.Ιγνατίου πολλαπλασιάσαντος τας προόδους αυτής...” και “Η πόλις της Ξάνθης αριθμεί περί τας δέκα χιλιάδας κατοίκων, πάντες δε ασχολούνται εις την εμπορίαν των καπνών...”. Είναι γνωστή η μακραίωνη επαγγελματική απασχόληση των Ξανθίων με την καλλιέργεια και την εμπορία του καπνού, αφού ο ευλογημένος τόπος τους παράγει την αδιαμφισβήτητα πρώτη ποιότητα καπνών ανατολικού τύπου σ' όλο τον κόσμο.

Στην τέταρτη και στην πέμπτη στήλη βλέπουμε το μεγάλο ενδιαφέρον της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας για την μόρφωση των τέκνων της, “συντηρούσιν αξιόλογα εκπαιδευτικά καταστήματα, δύο μεν σχολάς των αρρένων, μίαν ελληνικήν και μίαν αλληλοδιδακτικήν, δύο δε των θηλέων ομοίας...” Η Ελληνική Σχολή στεγάζεται στο κτήριο, γνωστό ως Παρθεναγωγείο (μετέπειτα Γυμνάσιο Ξάνθης) και η Αλληλοδιδακτική Σχολή είναι η Ματσίνειος Σχολή (μετέπειτα Α΄Δημοτικό Σχολείο). Και συνεχίζει με τους εκπαιδευτικούς και το ιστορικό Παρθεναγωγείο, “...και απεσπάσατο τον δίκαιον αυτών θαυμασμόν και έπαινον υπέρ των πάνυ φιλοτίμων και ευπαιδεύτων λειτουργών των Μουσών κ.κ.Παν.Αδαμαντίδου ελληνοδιδασκάλου, Ευθυμίου Καραμέρου, αλληλοδιδάκτου ως και της άρτι παραιτηθείσης συνετής και σώφρονος διευθυντρίας του παρθεναγωγείου κ.Μαριώραν Ματσουκά. Και η μεν ελληνική σχολή και το παρθεναγωγείον, συγκεντρωθέντα ήδη εις πλούσιον και ευρύχωρον νεόδμητον κατάστημα, καταλλήλως διηρημένον χάριν του οποίου, τη γενναία συνδρομή των φιλομούσων τούτων κατοίκων, εδαπανήθησαν υπέρ τας εβδομήκοντα χιλιάδας γροσίων πλην των εκ της εκμισθώσεως οικείων κτημάτων και του τοκισμού ιδίων χρηματικών κεφαλαίων προσόδων κέκτηνται και σπουδαίαν άλλην εκ του υπέρ αυτών εισπραττομένου παρά των ατμοπλοϊκών πρακτόρων εράνου 20 παράδων εφ' εκάστου δέματος εμπορευμάτων της εξαγωγής, η δε αλληλοδιδακτική των αρρένων, υπό τον τίτλον – Ματσίνειος – ιδρυθείασα υπό του αειμνήστου Μιχαήλ Ματσίνη και συντηρουμένη εκ της εαυτού περιουσίας , είναι αθάνατον μνημείον αγνής φιλοπατρίας του πολυσεβάστου τούτου ανδρός...”

Για την κατανόηση του ύψους της δαπάνης ανέγερσης του Παρθεναγωγείου Ξάνθης(1860-1863) αξίζει εμβόλιμα να σημειωθεί, ότι το 1870 κατασκευάστηκε στον Αώο (περιοχή Κόνιτσας) ένα από τα μεγαλύτερα μονότοξα πέτρινα γεφύρια των Βαλκανίων. Έχει άνοιγμα 40μ, ύψος 20μ και κόστισε 12000 γρόσια.

Τα δύο παραπάνω έντυπα δημοσιογραφικά τεκμήρια του ΝΕΟΛΟΓΟΥ (1871 και 1873), ρίχνουν άπλετο φως κι απαντούν στο ερώτημα από ποιον κτήτορα και πότε, ανεγέρθηκε το ιστορικό οικοδόμημα του Παρθεναγωγείου της Ξάνθης;

Περισσότερες πληροφορίες στην υπό ολοκλήρωση εργασία μου “Σχολειά της Ξάνθης στα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής Κυριαρχίας”.

13. Καφενόβιο αραλίκ και μουχαμπέτ κάτω από τον θηριώδη πλάτανο του Τζαμιού της πλατείας της Ξάνθης. Στο βάθος διακρίνεται η ισλαμικού τύπου αψιδωτή είσοδος του Τεμένους και σε πρώτο πλάνο γονατιστός στην αμελή λιθόστρωση ο μικρός λουστράκος, συνεπής στον καθημερινό του αγώνα της σκληρής βιοπάλης. Στα κλαδιά αυτού του πλάτανου απειλούσε να κρεμάσει ο αρχικομιτατζής Τάνε Νικολώφ ή Ντάνεφ ή Μπαμπούλας, τις τελευταίες εναπομείνασες Ελληνοπούλες γιατί ...ψιθύριζαν μεταξύ τους. Αυτό βέβαια εντάσσεται στο πλαίσιο ...της καλής συμπεριφοράς των Βούλγαρων κατακτητών. Η φωτογραφία έχει παρθεί από την Δημόσια Κρήνη (Σεμπίλ Χανέ) της πλατείας γύρω στο 1900 κι ανήκει στη συλλογή ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

14. Οργανωμένη προσπάθεια εκβουλγαρισμού της Φιλιππούπολης, που μετονομάζεται σε Πλόβντιφ.

ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πολης Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου 1867 αρ,φ.280 σελ 3

15.  Ενέργειες των Βουλγάρων για το εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ Κων/πολης Δ΄Τόμος – Δ΄Περίοδος 1882 σελ 71,74.

16. Βουλγαρικές θηριωδίες στο Γενίκιοϊ – σημερινή Σταυρούπολη δίπλα στο Νέστο.

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 19 Ιουνίου 1885 αρ.φ.38 σελ 2,3.

17. Αριστερά Διαμονητήριο, που εκδόθηκε από το Υποπροξενείο της Ελλάδας στη Οθωμανοκρατούμενη Ξάνθη. Υποπρόξενος ο Επτανήσιος διπλωμάτης Άγγελος Άννινος (1873-1948). Υπηρέτησε στη Ξάνθη την περίοδο 1906 – 1910.

Δεξιά ταχυδρομικό δελτάριο στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του εικοστού αιώνα, που φωτογράφησε ο Ξανθιώτης έμπορος καπνών και φωτογράφος Λονδίνου Νικόλαος του Κωνσταντάκη Παράσχος. Δείχνει το πολυτελές Express Θεσσαλονίκη – Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς) – Κωνσταντινούπολη στο σιδηροδρομικό σταθμό της Ξάνθης. Το ιδιόχειρο σχόλιο του αποστολέα Άγγελου Άννινου έχει οσμή συνθηματικής γραφής, που ήταν συνηθισμένη πρακτική στην διπλωματική ταχυδρομική αλληλογραφία.

18. Ταχυδρομικό δελτάριο ίδιας έκδοσης και εποχής με το προηγόμενο. Ο φωτογράφος Νικόλαος Κ.Παράσχος (οικογένεια Παρασχίδη) βρίσκεται στη συνοικία (μαχαλάς) Σαμακώβ. Προς τ' αριστερά βλέπουμε το ρέμα του Μούσιαβα, που έρχεται από ψηλά και περνάει δίπλα από το μοναστήρι της Παναγίας της Αρχαγγελιώτισσας να βγαίνει κάθετα στον Κόσσινθο και πιο αριστερά η γέφυρα των τρένων(1893). Και σ' αυτό το δελτάριο, που έστειλε ο Πρόξενος Αγγελος Άννινος (η υπογραφή του φαινεται δεξιά της σφραγίδας), υφέρπει η συνθηματική γραφή. Ανήκει στη συλλογή του Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

19. Πανόραμα Ξάνθης, αποτέλεσμα αριστοτεχνικής σύνθεσης φωτογραφιών, απ' τον μοναδικό Τάσο Τεφρωνίδη. Αν κρίνουμε από την ύπαρξη του Σεμπίλ χανέ – Κρήνη της πλατείας (κατεδαφίστηκε το 1925), την έλλειψη της νέας πτέρυγας του Ε΄Δημ. Σχολείου (χτίστηκε το 1925), τότε με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι είναι η εικόνα, που αντίκρυσαν οι Ελευθερωτές της Ελληνικής ΙΧ Μεραρχίας. Κάτω αριστερά τ' αρχικά του Ξανθιώτη φωτογράφου Αθανάσιου Βολίδη.

20. Πάσχα στο Κουγιούνκιοϊ (Κιμμέρια) κι επίσκεψη στη “δροσοβόλο των Ξανθίων πόλιν”. Μπρος στη λαμπρή δημοσιογραφική πένα νιώθω ολίγιστος και το παραμικρό σχόλιό μου θ' αδικήσει το κείμενο. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 15 Μαΐου 1891 αρ.φ.22 σελ 2,3,4.

21. Αναφορά στην πυρπόληση της Ιερής Μονής του Προδρόμου των Σερρών από Βούλγαρους κομιτατζηδες.ΕΣΠΕΡΙΝΗ Αθήνα Δευτέρα 16 Ιουλίου 1907 αρ.φ. 1670 σελ 3.

22. Ταχυδρομικά δελταρια Οθωμανικής περιόδου.

Το αριστερό δελτάριο, που βλέπουμε και τον οπισθότυπό του, το έστειλε από τη Ξάνθη (Isketche) ο μαιευτήρας γιατρός Γεώργιος Χεκίμογλου στις 15)27 Οκτ ή Δεκ 1898. Οι αριθμοί 15)27 δηλώνουν το Ιουλιανό)Γρηγοριανό ημερολόγιο με 12 μέρες διαφορά στον 19ο αιώνα. Παραλήπτης ο Γιάννης Τσακιτζής – Ζιντζιρλή Χάνι 5 στη Κωνσταντινούπολη.

Το δελτάριο στα δεξιά ταχυδρομήθηκε από τη Ξάνθη στην Καβάλα και παραλήπτρια η B.Benveniste, της γνωστής εβραϊκής οικογένειας. Το γραμματόσημο είναι των 20 παράδων και στο κέντρο του ο σουλτανικός τουγράς του Αμπντούλ Χαμίτ ΙΙ

23. Ιωακείμ Σγουρός ο Χίος (1864-1912), Μητροπολίτης Ξάνθης 1891-1910. Εξέχουσα προσωπικότητα, ηγετική φυσιογνωμία και πρωταγωνιστής του Θρακικού και μετέπειτα του Μακεδονικού Αγώνα ενάντια στο Βουλγαρικό επεκτατισμό. Έλληνες φιλογενείς με εθνικό όραμα, όπως ο Μητροπολίτης Ιωακείμ, προετοίμασαν το έδαφος και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την απελευθέρωση της Ελληνικής Μακεδονίας και της Θράκης. Αγωνίστηκε την εποχή, που τα Βαλκάνια θύμιζαν πυριτιδαποθήκη και οι εθνικές ανακατατάξεις ήταν προ των πυλών, μέσω των επικείμενων πολεμικών συγκρούσεων.

Τηλεγραφικά το βιογραφικό του αείμνηστου Ιεράρχη.

Το 1864 γεννιέται στη Χίο.

Το 1880 εισάγεται στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.

Το 1887 αποφοιτά με τον βαθμό “πρώτον άριστα”.

Το 1888 προάγεται σε “Μέγας Αρχιδιάκονος”

Το 1889 προάγεται σε “Μέγας Πρωτοσύγκελος” του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Το 1890 σε ηλικία 26 ετών εκλέγεται Μητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης.

Το 1891 Μητροπολίτης Ξάνθης, Περιθεωρίου και Νεαπόλεως.

Το 1910 Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης.

Παρουσιάζεται ένα τμήμα του βιογραφικού του, όπως αυτό καταγράφεται σ' εφημερίδες εποχής. Η ραγδαία εξέλιξή του στα ύπατα αξιώματα της Ιεραρχίας της Εκκλησίας, δείχνει το μέγεθος της αξίας του ανδρός κι αφήνει άφωνο τον αναγνώστη.

24. Σύνθεση αποσπασμάτων, για την αρίθμηση αυτών κρατήθηκε χρονολογική σειρά.

αρ.1 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 25 Οκτωβρίου 1888 αρ.φ. 4 σελ 8

αρ.2 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 25 Οκτωβρίου 1888 αρ.φ. 4 σελ 8

αρ.3 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 30 Νοεμβρίου 1888 αρ.φ. 9 σελ 2

αρ.4 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 1 Μαρτίου 1889 αρ.φ.22 σελ 3

αρ.5 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 8 Μαρτίου 1889 αρ.φ.23 σελ 7

αρ.6 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 16 Αυγούστου 1889 αρ.φ.46 σελ 7

25. αρ.7 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 4 Οκτωβρίου 1889 αρ.φ. 1 σελ 7

αρ.8 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 29 Νοεμβρίου 1889 αρ.φ. 9 σελ 7

αρ.9 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 20 Δεκεμβρίου 1889 αρ.φ.12 σελ 7

αρ.10ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 27 Δεκεμβρίου 1889 αρ.φ.13 σελ 3

26. αρ.11 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 17 Ιανουαρίου 1890 αρ.φ. 16 σελ 5

αρ.12 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 14 Φεβρουαρίου 1890 αρ.φ. 20 σελ 8

αρ.13 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 7 Μαρτίου 1890 αρ.φ. 23 σελ 6

αρ.14 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 21 Μαρτίου 1890 αρ.φ. 25 σελ 8

αρ.15 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 18 Απριλίου 1890 αρ.φ. 29 σελ 8

27. αρ.16 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 13 Μαρτίου 1891 αρ.φ. 13

αρ.17 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 15 Μαΐου 1891 αρ.φ. 22 σελ 5

αρ.18 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 3 Ιουλίου 1891 αρ.φ.29 σελ 4

αρ.19 ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 3 Ιουλίου 1891 αρ.φ.29 σελ 3

28. Το 1891 σε ηλικία 27 ετών ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης Ιωακείμ Σγουρός, εκλέγεται Μητροπολίτης Ξάνθης, Περιθεωρίου και Νεαπόλεως. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πολης 7 Αυγούστου 1891 αρ.φ.34 σελ 7.

29. Μνημόσυνο στον τάφο του αοίδιμου Ιεράρχη Ιωακείμ Σγουρού τον Δεκέμβριο του 1912, στα κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας της απελευθερωμένης Θεσσαλονίκης. ΝΕΑ ΑΛΗΘΕΙΑ Θεσ)νίκης Κυριακή 23 Δεκεμβρίου 1912 αρ.φ.165 σελ 2.

30. Στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του εικοστού αιώνα, τα σύννεφα του πολέμου έχουν πια πυκνώσει πάνω απ' τα Βαλκάνια κι ο Οθωμανός γίγαντας κι αφέντης είναι έτοιμος να καταρρεύσει. Εθνικές συσπειρώσεις, αλυτρωτισμοί, εθνικοί πόθοι και στόχοι, αλλά και στρατηγικά σχέδια κι επιβουλεύσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιουργούν εκκρηκτική ατμόσφαιρα. Στη Ξάνθη την ηγεσία του Θρακικού Αγώνα αναλαμβάνει η τριανδρία των, Μητροπολίτης Ιωακείμ – πρόξενος Άννινος Καβαλλιεράτος – γιατρός Γεώργιος Μαλετσίδης και δημιουργούνται μικρές ένοπλες ομάδες αντίστασης, στις συνεχιζόμενες θηριωδίες του αιμοσταγούς Βουλγαρικού Κομιτάτου. Λόγοι ασφάλειας επιβάλλουν να είναι ολιγομελείς οι ομάδες έτσι ώστε το μέλος, που πιθανόν συλληφθεί, να γνωρίζει ελάχιστα άλλα μέλη του ένοπλου αγώνα. Μέσα στην κορύφωση της ένοπλης αντίστασης της Ξανθιώτικης Ελληνικής Κοινότητας, ενάντια στο βουλγαρικό μεγαλοϊδεατισμό και την τρομοκρατία που επιβάλλει το αιμοσταγές Κομιτάτο του, εμφανίζεται στη Ξάνθη το 1909 ο αρχικομιτατζής Δράμας Ηλία Χατζηγκεοργκίεφ - Илия Хаджигеоргиев. Η αντίδραση των Ξανθίων είναι άμεση χωρίς αναστολές και τον ρόλο του εκτελεστή αναλαμβάνει, ύστερα από κλήρωση ο Στέργιος Μπινόπουλος. Το βράδυ της 10ης Μαΐου του 1909 ο Χατζηγκεοργκίεφ εκτελείται στην σημερινή οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου λίγο πριν το Μπαλούκ Παζάρ (Πλατεία Αντίκα, νυν Γ.Λαδά), μπρος στο κουρείο του συναγωνιστή Γιάγκου Αντίκα (καπνεργάτης εποχιακά), ο οποίος κρύβει και φυγαδεύει τον Μπινόπουλο. Μετά από πορεία ημερών και μέσα από ορεινά μονοπάτια ο Μπινόπουλος οδηγείται στη Μαρώνεια κι από 'κει φυγαδεύεται με καΐκι, μέσω Βόλου, στον Πειραιά. Οι Τουρκικές Αρχές συλλαμβάνουν και ανακρίνουν το Γιάγκο Αντίκα, αλλά δεν βρίσκονται ενοχοποιητικά αποδεικτικά, ικανά να στοιχειοθετήσουν κατηγορία εναντίον του κι έτσι τον απελευθερώνουν. Οι Βούλγαροι δεν το ξέχασαν και στην διάρκεια της πρώτης Βουλγαρικής κατοχής της Ξάνθης, συλλαμβάνουν το Γιάγκο Αντίκα.

Στο κέντρο, απόσπασμα εφημερίδας ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Τετάρτη 24 Ιουλίου 1913 αρ.φ.609.

Ο προφορικός και γραπτός ξανθιώτικος θρύλος θέλει διαφορετικό το ηρωικό τέλος του Γιάγκου Αντίκα. Μετά τα φρικτά βασανιστήρια και λίγο πριν ξεψυχίσει, τον έβαλαν μες σ' ένα τσουβάλι και τον κρέμασαν στο κλαδί ενός πλάτανου. Εκεί οι Βούλγαροι φύλακες τον λόγχιζαν για ν' αποκαλύψει την συμμετοχή του στην εκτέλεση του Χατζηγκεοργκίεφ, τα μέλη της ομάδας του και τους εντολείς του. ΄Ετσι παρέδωσε το πνεύμα του ο Ιωάννης Ευστρατίου Αντίκας, που με τις πράξεις και τον μαρτυρικό του θάνατο πέρασε στο Πάνθεον των Ηρώων του Θρακικού Αγώνα.

Δεξιά, ο αρχικομιτατζής Ηλία Χατζηγκεοργκίεφ - Илия Хаджигеоргиев (Προσοτσάνη 1882- Ξάνθη 1909), βοεβόδας-οπλαρχηγός του Βουλγαρικού Κομιτάτου Δράμας, και μέλος καπνεμπορικής οικογένειας.

31. Είσοδος του Ελληνικού στρατού στη Ξάνθη στις 12 Ιουλίου 1913 κι απελευθέρωσή της για ελάχιστες μέρες δυστυχώς. Στις 28 Ιουλίου 1913 με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, η Δυτική Θράκη παραχωρείται στους ηττημένους Βούλγαρους.

Αριστερά, ο φωτογράφος έχει ακινητοποιήσει μονάδα ιππικού της 8ης Ελληνικής Μεραρχίας του συνταγματάρχη Δημήτρη Ματθαιόπουλου, για να την απαθανατίσει με καλή φωτογραφική πιστότητα. Άλλα κλείστρα, άλλα διαφράγματα, άλλες φωτογραφικές μηχανές. Η φωτογραφία είναι της συλλογής του αείμνηστου συγγραφέα και ιστορικού Στέφανου Ιωαννίδη.

Δεξιά, είσοδος πεζοπόρου τμήματος της 8ης Μεραρχίας. Η φωτογραφία έχει ληφθεί την ίδια χρονική στιγμή με την προηγούμενη και δημοσιεύτηκε στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΚΑΙΡΟΙ Αθήνα, 29 Ιουλίου 1913 αρ.φ.180.

Η φωτογράφιση έγινε στη συμβολή των δρόμων 28ης Οκτωβρίου και Αθανασίου Διάκου.

32. Αριστερά, έγχρωμο ταχυδρομικό δελτάριο του 1912 από A.C. BOSSELMAN & CO., New York.

Δεξιά, επιχρωματισμένο ταχυδρομικό δελτάριο με τους εύζωνους στον πρώτο Γιακά της Ξάνθης το 1913.

33. Αριστερά, φωτογραφία εκπατρισμού Ξανθίων δημοσιευθείσα στο περιοδικό Μηνιαία Εικονογραφημένη ΑΤΛΑΝΤΙΣ της Νέας Υόρκης,Φεβρουάριος 1914.

Στη μέση, εκφοβισμός Ξανθίων για μετανάστευση από βουλγαρική σπείρα. ΧΡΟΝΟΣ)ΦΩΣ Καιρο 28 Ιουν)11 Ιουλ 1914.

Δεξιά, εφημερίδα ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης Κυριακή 20 Ιουλίου 1913.

34. Απαχθέντες Ξάνθιοι όμηροι των Βουλγάρων, που απελευθερώθηκαν με την είσοδο του Ελληνικού Στρατού στις 12 Ιουλίου 1913. Το δημοσίευμα μας κάνει γνωστό, πως ο γιατρός κι ευεργέτης Γεώργιος Μαλετσίδης χρημάτισε Δήμαρχος Ξάνθης τον Ιούλιο του 1913. Έχουν αριθμηθεί οι στήλες για να διαβαστούν με τη σωστή σειρά. ΚΑΙΡΟΙ Αθήνα, Κυριακή 28 Ιουλ 1913 αρ.179 σελ 3.

35. Εύζωνοι στα υψώματα (μπαΐρια-Γιακάς) της Ξάνθης τον Ιούλιο του 1913 – Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

36. Φρικτά μαρτύρια – ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Πέμπτη 13 Ιουνίου 1913, αρ.φ.571 σελ 3

Τα όργια των Βουλγάρων – ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Τετάρτη 24 Τουλίου 1913 αρ.φ.609 σελ 3

Ποιοι ομογενείς διεσώθησαν – Πέμπτη 25 Ιουλίου 1913 αρ.φ.610 σελ 1

                                 

37. Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ” – Θάσος Ιούνιος 1913 : Αγκυροβόλησε αρόδο στον όρμο του Λιμένα της Θάσου – τότε Σκάλα της Παναγίας – δύο φορές, 22 και 25 Ιουνίου του 1913. Βλέπουμε το παλιό πλωριό άλμπουρο της ναυαρχίδας του Ελληνικού Στόλου, που αντικαταστάθηκε με το σημερινό στο πλαίσιο αναβάθμισης της πολεμικής ισχύος του πλοίου το 1926, σε ναυπηγείο της Τουλώνης-Γαλλία. Ο φωτογράφος βρίσκεται μάλλον σε “κόφα” ιστού κάποιου πλοίου του Στόλου και απαθανατίζει από ψηλά το θωρηκτό Αβέρωφ, τον μύθο του Πολεμικού Ναυτικού. Πίσω από το σκίαστρο-τέντα της πλώρης διακρίνεται το μακρόστενο βακούφικο “καλογερικό” του Λιμένα, που σήμερα είναι άριστα αναπαλαιωμένο. Ο Προσφυγικός Συνοικισμός δεν υπάρχει, αφού αυτός χτίζεται στη δεκαετία του 1920. Αριστερά ο κάβος Εβραιόκαστρο ή Αβριόκαστρο, όπως τό 'λεγαν οι παλιοί Θασίτες και ψηλά στην κορυφογραμμή η Ακρόπολη με το αρχαίο θέατρο. Κάτω σχεδόν απ' το Αβριόκαστρο, στο κυμοθάλασσό του, ο παλιός ταρσανάς ξυλοκάϊκων του Λιμένα.

Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935) στέλνει τη φωτογραφία του στον Αρχιμανδρίτη του Στόλου Δ.Δάφνο σε ανάμνηση των Ναυμαχιών της Έλλης – 3 Δεκεμβρίου 1912 και της Λήμνου – 5 Ιανουαρίου 1913. Ο τολμηρός Αρχιμανδρίτης ήταν πάνω στο ΑΒΕΡΩΦ και στις δυο ναυμαχίες εμψυχώνοντας το πλήρωμα.

Λαμπρό δείγμα της αξιοσύνης, της αταλάντευτης αποφασιστικότητας, της ανδρείας και της ναυτικής πολεμικής αρετής του θρυλικού Κουντουριώτη είναι το σήμα, που έστειλε κατά την έναρξη της Ναυμαχίας της Έλλης στις 3 Δεκ 1913 και ώρα 0900 : “ΠΛΟΙΑ ΣΤΟΛΟΥ. Με την δύναμιν του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως και εν ονόματι του δικαίου, πλέω μεθ' ορμής ακαθέκτου και με την πεποίθησιν της νίκης εναντίον του εχθρού του Γένους”. Το σήμα του Κουντουριώτη είναι χαραγμένο σε μπρούτζινη πινακίδα και βρίσκεται σ' ευδιάκριτο σημείο στο κατάστρωμα του ιστορικού πλοίου.

38. Αριστερά, οι Ελευθερωτές φωτογραφίζονται τον Ιούλιο του 1913 με ομάδα σημαινόντων Ξανθίων. Πρώτος κάτω δεξιά οκλαδόν με τον αρ.3 ο καπνέμπορος Χρήστος Χρηστίδης και η μεσαία απ' τις τρεις γυναίκες με τον αρ.9 η Ευθ.Χρηστίδη. Στο γενεαλογικό δένδρο του “μεγαλοκαπνά” Απόστολου Χρηστίδη δεν βρίσκουμε τ' όνομα Ευθαλία ή Ευθυμία ή ... Εννοεί μάλλον την Ευτέρπη, την αδελφή του Χρήστου. Ίσως πάλι είναι η γυναίκα του, η Ιουλία το γένος Λουί Φλοριμάν Φαλάγγα. Η κακή εκτύπωση της φωτογραφίας δεν επιτρέπει την αναγνώρισή της. Καθήμενος ο Μέραρχος Δημήτριος Ματθαιόπουλος (1861-1927). Ο υποπλοίαρχος Δημήτριος Λούνδρας διορίζεται, απ' το Στόλαρχο, Φρούραρχος Ξάνθης. ΚΑΙΡΟΙ Αθήνα, Παρασκευή 9 Αυγ 1913 αρ.191 σελ 1.

Δεξιά, οι “εν Γκιουμουλτζίνη” απελευθερωθέντες Ξάνθιοι όμηροι των Βουλγάρων. ΚΑΙΡΟΙ Αθήνα, Τετάρτη 31 Ιουλίου 1913 αρ.φ.182 σελ 1.

Αυτοί ήταν κατ' αλφαβητική σειρά επιθέτων οι:

1. Μητροπολίτης Ξάνθης και Καβάλας Άνθιμος ο Αναστασιάδης (1910-1922)
2. Αλέξανδρος Βαληξόγλου
3. Μιλτιάδης Βαρδαλής
4. Ιωάννης Βατός
5. Λάζαρος Δεϊρμεντζόγλου
6. Παναγιώτης Δημητρίου
7. Νικόλαος Δόρτας
8. Σωκράτης Ζερβουδάκης
9. Κωνσταντίνος Καραμπέτσης
10. Σταμάτιος Καραστεργίου
11. Φραντζής Λασκαρίδης
12. Νικόλαος Μαυρομιχάλης
13. Γαβριήλ Μεταξάς
14. Χριστόδουλος Μπρωκούμης
15. Αναστάσιος Ούτης
16. Παντελής Παπαδόπουλος
17. Αλέξανδρος Παπαλεξίου
18. Μιχαήλ Παπαστέργιου
19. Χριστόφορος Παρασχίδης
20. Ιωάννης Πλάστας
21. Αδαμάντιος Σιμάτος
22. Θεόδωρος Ταραβάνης.

39. Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936), αξεπέραστη πολιτική φυσιογνωμία, πιστός υπηρέτης των πόθων του Γένους, οραματιστής και δημιουργός της Μεγάλης Ελλάδας.

Με γραμμές γρήγορες κι αποφασιστικές, το πεννάκι του Νικολάου Ν.Λύτρα σκιτσάρει μοναδικά την μορφή του ανεπανάληπτου Εθνάρχη – ΠΑΤΡΙΣ Αθήνα Κυριακή 24 Νοεμβρίου 1919 αρ.φ.322 σελ 1.

40. Αριστερά ο Γάλλος Αρχιστράτηγος – Διοικητής του Συμμαχικού Στρατού Ανατολής, Φρανσέ ντ' Εσπερέ (Franchet d' Esperey, 1856 – 1942)

Δεξιά ο Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ (Charles Antoine Charpy 1869-1941), πληρεξούσιος του Ντ' Εσπερέ και Αρμοστής της απελευθερωθείσας Δυτικής Θράκης.

41. Αριστερά ο Έλληνας Αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος (1860-1936) και δεξιά ο Φρανσέ Ντ' Εσπερέ.

42. Αριστερά, έφιππος ο Ελευθερωτής της Ξάνθης, Έλληνας στρατηγός Γεώργιος Λεοναρδόπουλος.

Στη μέση, ο διπλωμάτης καριέρας Αθανάσιος Χαλκιόπουλος και Πολιτικός Σύμβουλος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου. Έδρα του ήταν η οικία του γιατρού κι ευεργέτη Γεώργιου Μαλετσίδη, έναντι κινηματογράφου Πάνθεον – Χειμερινά Ολύμπια. Η ξανθιώτικη βιβλιογραφία μας πληροφορεί, ότι ο Χαλκιόπουλος κατέλυσε στο αρχοντικό του Στέφανου Μπλάτσιου (Ταξιαρχών 2).

Δεξιά, ο Ξανθιώτης Αχιλλέας Β.Καλεύρας (1880-1972) νομικός – Έπαρχος Ξάνθης – Γερουσιαστής Ροδόπης – Γενικός Διοικητής Μακεδονίας – Γενικός Δ/ντής Διεθνούς Έκθεσης Θεσ/νίκης – συγγραφέας κ.α.

43. Αριστερά, ο Χαρίσιος Βαμβακάς (1872-1952), εκπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης στη Διασυμμαχική Διοίκηση Δυτικής Θράκης. Μετά τις 14 Μαΐου 1920 ο Στρατηγός Σαρπύ και ο Συμμαχικός Στρατός αφήνουν την απελευθερωθείσα  Δυτική Θράκη με προορισμό την Κωνσταντινούπολη κι έτσι η πολιτική εξουσία αυτής μεταβιβάζεται στο Χαρίσιο Βαμβακά, ενώ η στρατιωτική ανατίθεται στον Αντιστράτηγο Επαμεινώνδα (Παμίκος) Ζυμβρακάκη.

Συνέντευξη Χαρ. Βαμβακά – Γενικός Διοικητής Δυτικής Θράκης - σε Άγγλο ανταποκριτή : Οι δυσκολίες διοίκησης της Ανατολικής Θράκης θα είναι λιγότερες, απ' αυτές της Δυτικής Θράκης, γιατί ο πληθυσμός είναι πιο ομοιογενής αφού εκλείπει σχεδόν το Βουλγαρικό στοιχείο. Σύμφωνα με Τουρκικές στατιστικές η επαρχία κατοικείτο προ του πολέμου του 1912 από 58.000 Τούρκους και 122.000 Έλληνες περίπου. Η ύπαρξη σώματος εξασκημένων Ελλήνων ντόπιων υπαλλήλων γνωρίζοντες την Τουρκική γλώσσα, όπως αυτοί του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνών Ρεζή, της Υπηρεσίας Δημοσίου χρέους και άλλων Δημόσιων Υπηρεσιών, θα διευκολύνει την διοίκηση.

Είμαι Μακεδών από πατρός και Θραξ από μητρός κι εχρημάτισα έντεκα χρόνια δικηγόρος στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα μέλος της Οθωμανικής Βουλής. Σε τι οφείλεται η εξαιρετική ταχύτητα με την οποία η Δυτ.Θράκη μπήκε σε τάξη; ρώτησε ο δημοσιογράφος και απαντάει ο χαρισματικός Βαμβακάς, “εις την μακράν και προσεκτικήν παρασκευήν εν πρώτοις, αλλά και στον σεβασμό που έδειξε η Διοίκηση στα ήθη και στα έθιμα του ντόπιου πληθυσμού”. Μερίμνησε ώστε στην διοίκηση να προσληφθούν υπάλληλοι γνωρίζοντες αμφότερες τις γλώσσες καθώς και τον τόπο. Στο τμήμα της οικονομίας προσέλαβε ειδικούς από την Αθήνα όσο το δυνατόν λιγότερους και για την επάνδρωση των δικαστηρίων έφερε δικαστές Έλληνες από τη Φιλιππούπολη, γνώστες της Βουλγαρικής και της Τουρκικής. Αυτό διευκόλυνε την απονομή της δικαιοσύνης και κατέστησε περιττούς τους διερμηνείς.

Στη σοφία και στις γνώσεις του Βαμβακά οφείλεται μέγα μέρος της ομαλής ενσωμάτωσης της Δυτικής Θράκης στον Ελληνικό κορμό.

Η συνέντευξή του (αρ.185) αποτελεί μνημείο σοφίας και συγκρότησης ορθού πολιτικού λόγου.

Δεξιά, ο γαλλομαθής Αδριανουπολίτης ευπατρίδης Εμμανουήλ Δουλάς (1859-1935). Με εισήγηση του Χαρίσιου Βαμβακά και με τη σύμφωνη γνώμη του Ελευθερίου Βενιζέλου, αναλαμβάνει την προεδρία του Ανωτάτου Συμβουλίου των Αντιπροσώπων της Διασυμμαχικής Θράκης. Ανεκτίμητη η προσφορά του στην εθνική υπόθεση της Θράκης.

44. Αριστερά, Στατιστική κατοίκων Ξάνθης από την απογραφή της Οθωμανικής Διοίκησης 1906-7.

Έλληνες Ορθόδοξοι εντόπιοι + Έλληνες Ορθ. παρεπίδημοι + Έλληνες Βλαχόφωνοι : 4125 (σε 792 σπίτια) + 2089 + 13 = 6227.

Βούλγαροι εντόπιοι + Βούλγαροι παρεπίδημοι (εποχιακοί καπνεργάτες) : 13 (σε 3 σπίτια) + 429 = 442.

Πηγή “Προξενικά Αρχεία Θράκης” Τόμος Α΄παράρτημα – πίνακες, του Ξάνθιου πολυβραβευμένου ιστορικού Πέτρου Α.Γεωργαντζή.

Δεξιά, Βουλγαρική πληθυσμιακή απογραφή Δυτικής Θράκης του 1919. Από την άλλοτε ανθούσα και κραταιά Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Ξάνθης (πριν το 1912), που αριθμούσε περί τα 10.000 άτομα, έμειναν μόνο 85 στο τέλος του 1919. Η πολιτική της βίαιης εθνοκάθαρσης έφερε τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, που επιθυμούσαν οι Βούλγαροι. Πηγή Στάϊκο Τριφόνωφ.

45. Η προέλαση του Ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση της Ξάνθης έπρεπε να ξεκινήσει, σύμφωνα με το πρόγραμμα, το πρωί της Τρίτης 1 Οκτωβρίου 1919. Με απόφαση του Γάλλου στρατηγού Σαρπύ η εκκίνηση, με μία μέρα καθυστέρηση, δίνεται για το πρωί της Τετάρτης 2 Οκτωβρίου. Αρχίζουν δειλά οι πρώτες πληροφορίες για τα όρια του Τριγώνου Ξάνθης.

Αριστερά στη σύνθεση, απόσπασμα εφημερίδας ΕΘΝΟΣ Αθήνα Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2019 σελ 3.

Στο κέντρο κι επάνω, ΦΩΣ Θεσ)νίκης Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2896 σελ 2.

Στο κέντρο και κάτω, ΠΑΤΡΙΣ Αθήνα Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9151 σελ 4.

Δεξιά, ΠΑΤΡΙΣ Αθήνα Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9150 σελ 2.

46. Ο Αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος προπέμπει τους στρατιώτες της ΙΧ Μεραρχίας, με παραινέσεις για πειθαρχημένη διαγωγή και πολιτισμένη συμπεριφορά έναντι των αλλοφύλων. ΕΣΤΙΑ Αθήναι, Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9049 σελ 4.

47. Αριστερά, ο Γαβριήλ Λαδάς, έφεδρος Αξιωματικός και μετέπειτα Δήμαρχος Ξάνθης, ήταν από τους πρώτους και ίσως ο πρώτος, σύμφωνα με τη ξανθιώτικη παράδοση, Ελευθερωτής που μπήκε στην πόλη το πρωί της Παρασκευής της 4ης Οκτωβρίου 1919. Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε σε βιβλία των Β.Δ.Αϊβαλιώτη, Σ.Δ.Παπαζήση-Αδαμαντίδου και θωμά Εξάρχου.

Στη δεύτερη φωτογραφία καθιστός ο τσολιάς από τα Πράμαντα της Άρτας Γεώργιος Τσίκος, που το μεσημέρι της Παρασκευής της 4ης Οκτωβρίου υψώνει στον ιστό του πύργου του Ρολογιού της πλατείας της Ξάνθης την Ελληνική σημαία, το ακατάλυτο και ιερό σύμβολο του Έθνους.

Στην τρίτη φωτογραφία ο έφεδρος Ανθυπίατρος και μετέπειτα Δήμαρχος Ξάνθης Χρήστος Κοψιδάς, ήταν απ' τους πρώτους Έλληνες Ελευθερωτές αξιωματικούς, που μπήκαν στην πόλη.

Δεξιά, ο γιατρός Κωνσταντίνος Καραμπέτσης, που σαν πρόεδρος της επιτροπής επαναπατρισθέντων Ξανθίων πρόσφώνησε τους Ελευθερωτές Σαρπύ και Λεοναρδόπουλο, αμέσως μετά την παρέλαση των στρατιωτών της ΙΧ Μεραρχίας το μεσημέρι της Παρασκευής 4 Οκτ.1919. Οι φωτογραφίες είναι δημοσιευμένες σε βιβλία του αείμνηστου Θωμά Εξάρχου.

48. Ξεκινά η κατάληψη του τριγώνου της Ξάνθης από την Ελληνική ΙΧ Μεραρχία του στρατηγού Λεοναρδόπουλου. Το γενικό πρόσταγμα έχει ο τέως επιτελάρχης του Στρατου της Ανατολής, Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ. Έπεται η υπόλοιπη Δυτική Θράκη και θ' ακολουθήσει η Ανατολική. ΕΘΝΟΣ Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2019 σελ 1. Η προέλαση για την κατάληψη της Ξάνθης αρχίζει στις 2 Οκτωβρίου, με μία μέρα καθυστέρηση.

Υπουργικό Συμβούλιο – κατάληψη Θράκης. Σύμφωνα με το πρόγραμμα η κατάληψη της Ξάνθης θα γινόταν την Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919, αλλά με απόφαση του Σαρπύ καθυστέρησε μία μέρα κι έτσι πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919. Ελληνικό στρατηγείο το Μητροπολιτικό μέγαρο Ξάνθης. ΕΣΤΙΑ Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9049 σελ 4.

49. Σύνορα Μακεδονίας – Θράκης της οθωμανικής περιόδου, The London Geographical Institute, Turkey in Europe & the Balkans 1908. Στους παλιούς χάρτες τα Μπούκια-Buk σημειώνονται πλησίον και δυτικά του Νέστου. Στα βόρεια του Gabrovo – Καλλιθέα δεν αποτυπώνεται η κορυφή Kuslar 2177.

50. Ο Ελληνικός στρατός στη Θράκη, ΕΜΠΡΟΣ Τετάρτη 2 Οκτ 1919 αρ.φ.8249 σελ 1.

51. Φωτογραφικό πανόραμα Ξάνθης, τέλος δεκαετίας 1920 – αρχείο Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

52. Πρωτοσέλιδο ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2754. Το πρόγραμμα της απελευθέρωσης μετατέθηκε κατά μία μέρα.

53. Ταχυδρομικό δελτάριο, Xanthi : Vue panoramique.

Βόρεια άποψη Ξάνθης φωτογραφημένη από τον εξώστη-Şerefe του μιναρέ του Τεμένους της πλατείας – Γερί Παζάρ Τζαμί – γύρω στο 1920 και φωτογράφος πιθανολογείται ο Ξανθιώτης Αθανάσιος Βολίδης. Το Τέμενος κατεδαφίστηκε στην αρχή της 2ης Βουλγαρικής κατοχής (1941-44). Για την οικονομία του χώρου και του χρόνου η σταχυολόγηση κτισμάτων του δομημένου περιβάλλοντος είναι περιορισμένη και η αναφορά τους στη φωτογραφία γίνεται από κάτω προς τα πάνω. Κάτω δεξιά η πρώτη μορφή του πάνω τμήματος του Πύργου του Ρολογιού, που αντικαταστάθηκε με τη σημερινή μορφή το 1938. Η ανέγερση του Ρολογιού χρονολογείται το 1858-59 κι είναι έργο του καπνέμπορου και μεταφορέα φύλλων καπνού Χατζή Εμίν Αγά, κάτοικου Γενισέας – Γενιτζέ ι Καράσου. Έλεγαν μάλιστα ότι το καραβάνι μεταφοράς καπνού του Χατζηεμίνα, όπως τον αποκαλούσαν οι Ρωμηοί, είχε περίπου 300 καμήλες. Η κεντρική οδός μπροστά μας είναι η Βασιλέως Κωνσταντίνου, όπου φαίνεται η στέγη από το χάνι “Σαχίν” του Μόσχου, το Τριανόν με τα πολλά παράθυρα του Ταραβάνη και στο βάθος ο καφενές του Μακεδονομάχου Γ.Λυδάκη. Στη μέση και αριστερά το επιβλητικό αρχοντικό (δεκαετία 1890) του καπνέμπορου Ισαάκ Δανιέλ – σήμερα Σπίτι Μάνου Χατζιδάκι. Στο ίδιο ύψος και δίπλα στην οικία Σεμιτέλου η πίσω πλευρά του αρχοντικού του καπνέμπορου Στάλιου, μετέπειτα οικία του σιγαρεττοβιομήχανου Αν.Σιγάλα – έδρα Βουλγάρικης κομαντατούρας – Τράπεζα της Ελλάδας και μετέπειτα Ερυθρός Σταυρός. Πίσω απ' αυτό η στέγη του αρχοντικού Χασιρτζόγλου – Λύκειο των Ελληνίδων και δίπλα το κτίσμα με το καπυλόσχημο αέτωμα είναι το δεύτερο αρχοντικό Στάλιου. Πίσω από του Δανιέλ διακρίνεται ένα τμήμα του αρχοντικού του καπνέμπορου Παρασχίδη και λίγο πιο δεξιά η κορυφή του καμπαναριού τ' Άη Γιώργη. Πίσω από το Λύκειο των Ελληνίδων το αρχοντικό του καπνέμπορου Στέφανου Μπλάτσιου και πιο πάνω στον ίδιο κατακόρυφο άξονα η εκκλησία του Ακαθίστου Ύμνου. Στο κέντρο και λίγο ψηλά η Λέσχη της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας – ΦΕΞ, το αρχοντικό του καπνέμπορου Ααρών Μωϋσή – παλιό Δημαρχείο, η Ματσίνειος Σχολή – Α΄Δημ. Σχολείο, η στέγη του Δεσποτικού, κ.α. Δεξιά του Ρολογιού, το παλιό Οθωμανικό Δημαρχείο – Μπελεντιέ, οι οικίες Ρουσόπουλου, Τσάντη – Παπαναστασίου και τα Χειμερινά Ηλύσια. Ψηλά στο κέντρο το Τέμενος του Αχριάν Μαχαλά, που το μιναρέ του κρύβει το ορθόκλαδο κυπαρίσσι. Πάνω αριστερά κοντά στην κορυφογραμμή η Μονή των Ταξιαρχών και ψηλώτερα τα ερείπια της Ακρόπολης της Βυζαντινής Ξάνθειας. Κάτω απ' το Μοναστήρι αχνοφαίνεται η τότε οδός Φιλιππουπόλεως, που γράφει την διαδρομή Ξάνθη – Εχίνος – Πασμακλή(Σμόλιαν) – Φιλιππούπολη. Κει πάνω ψηλά δεξιά, στο φυλάκιο του Φόρου του δρόμου αυτού, το πρωί της Παρασκευής της 4ης Οκτωβρίου του Σωτήριου έτους 1919 φάνηκε η πρώτη φάλαγγα της ΙΧης Ελληνικής Μεραρχίας του στρατηγού Γ.Λεοναρδόπουλου, μετά από τριήμερη πορεία υπό ραγδαία βροχή. Η Ξάνθη αντίκρυσε τους ελευθερωτές της, μέσα σε ακράτητο ενθουσιασμό, ύστερα από πεντέμισι αιώνες σκλαβιάς. Στον ιστό του Πύργου του Ρολογιού και λίγο πριν την παρέλαση των ελευθερωτών, ο Ηπειρώτης τσολιάς Γεώργιος Τσίκος σε ατμόσφαιρα γενικευμένης συγκίνησης θα υψώσει την Ελληνική σημαία.

54. Ο Αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος κι ο ιστορικός του λόγος, “...Τα βλέμματα του Έθνους αλλά και σύμπαντος του κόσμου, προς υμάς στρέφονται. Μην λησμονείτε την εκπολιτιστικήν αποστολήν σας. Έχετε υπ' όψιν σας, ότι εκ της στάσεώς σας, ήτις βεβαίως θα είνε υπερήφανος και προ παντός ελληνική, εξαρτώνται ύψιστα εθνικά συμφέροντα ...”. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ. 2754 σελ 1.

55. Στις γελοιογραφίες σατιρίζεται ο Τσάρος της Βουλγαρίας Φερδινάνδος Α΄ (1861-1948) του Βασιλικού Οίκου Σάξεν – Κόμπουργκ και Γκότα.

Αριστερά, γελοιογραφία του Γιώργου Γκεϊβέλη ΕΜΠΡΟΣ Κων/πολης 6 Ιουλίου 1913 αρ.φ.257 σελ 3 και δεξιά, άγνωστου γελοιογράφου (ίσως του Καστανάκη), ΕΜΠΡΟΣ Κων/πολης Σάββατο 21 Σεπτεμβρίου 1919 αρ.φ.59 σελ 5.

56. Οι πληροφορίες για τα όρια του Τριγώνου Ξάνθης είναι, πιθανώς, εσκεμμένα ελάχιστες κι όχι απόλυτα ακριβείς,“Περί των ορίων του καταληφθησομένου τμήματος δεν υπάρχουν απολύτως σαφείς πληροφορίαι, καθόσον αι λεπτομέρειαι θα κανονισθούν υπό του στρατηγού Σαρπύ. Πάντως δύναται να λεχθή εν γενικαίς γραμμαίς ότι βόρεια σύνορα έσονται τα όρια του καζά Αχή Τσελεμπή, τα ανατολικά ο παραπόταμος Ακσού και η λίμνη Βιστονίς, γνωστή υπό το όνομα Μπουρού. Παραθαλασσίως το όριον είνε το Πόρτο Λαγό ή το Βογιακλή. Το τηλεγραφηθέν ότι το παραθαλάσσιον όριον έσεται η Μάκρη, παρά το Δεδεαγάτς, είναι ανακριβές. Η καταλαμβανόμενη έκτασις είνε διπλασία περίπου της Κερκύρας...” ΠΑΤΡΙΣ Αθήνα Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9150 σελ 2.

57. Β.Δ. Πανόραμα της χιονισμένης Ξάνθης, φωτογραφημένη την εποχή της απελευθέρωσής της. Ο φωτογράφος είναι ανεβασμένος στον εξώστη – Şerefe του μιναρέ του Τεμένους της πλατείας της Ξάνθης. Δυο λόγια για το δομημένο περιβάλλον, από κάτω προς τα πάνω. Κάτω αριστερά το παλιό ΠΙΚΠΑ και δίπλα η παλιά Ασφάλεια Ξάνθης. Στο κέντρο το Μουσουλμανικό Παρθεναγωγείο – μετέπειτα Ορφανοτροφείο Θηλέων Ξάνθης και δεξιά τα δύο ορθόκλαδα κυπαρίσσια βρίσκονται στη νότια εσοχή της εκκλησίας του Αγίου Βλασίου. Αριστερά της εκκλησίας, επί της Βενιζέλου, η οικία Μαλακά κι από πάνω το παλιό κτήριο του Ε΄Δημοτικού Σχολείου, έργο του Ελληνορθόδοξου κοινοτισμού στις αρχές του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Πάνω απ' το Σχολείο το αρχοντικό του Αλέξανδρου Βαληξόγλου και πιο ψηλά τα εν σειρά Μιχαλογλέϊκα. Πάνω αριστερά το Σούννε Τζαμί κι ο Σουννιτικός μαχαλάς του. Πίσω και δίπλα απ' το Τζαμί διακρίνεται το μετέπειτα Νοσοκομείο Ξάνθης (1929-1935) και πιο πάνω το επιβλητικό κονάκι του Χαμντή μπέη – Γαλλικό στρατηγείο. Αριστερά και κολλητά με το μιναρέ ο παλιός Λευκός Πύργος της Ξάνθης ιδιοκτησίας Θεοχαρίδη. Το εντυπωσιακό δελτάριο ανήκει στη συλλογή του Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

58. Η σύστασις του Αρχιστράτηγου, ΕΣΤΙΑ Αθήνα Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9010 σελ 1

Η κατάληψις της Θράκης, ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Αθήνα Τετάρτη 2 Οκτωβρίου αρ.φ.14005 σελ 2. Ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος θα εγκαταστήσει το Στρατηγείο του στο Μητροπολιτικό μέγαρο – Δεσποτικό. Στη ξανθιώτικη Ιστορική Γραμματεία αναφέρεται ως Στρατηγείο του Λεοναρδόπουλου το κονάκι του Πομάκου καπνέμπορου και χανιτζή Μπεζιργκιάν. Η παλιά είσοδος του κονακιού ήταν επί της Σκιάθου – έναντι φυλακών, ενώ η σημερινή είσοδός του είναι επί της ΙΧ Μεραρχίας.

Η κατάληψις της Θράκης θα γίνη αύριον Πέμπτην (έγινε την Παρασκευή), ΚΑΙΡΟΙ Αθήνα Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.548 σελ 2.

Η κατάληψις της Ξάνθης και πως εξελίσσεται η προέλασις ΕΘΝΟΣ Τετάρτη 2 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2020 σελ 2. “Ο υποστράτηγος Λεοναρδόπουλος, μόλις εγκατασταθεί εις Ξάνθην θα εκδώσει προκήρυξιν προς τους κατοίκους συνιστών ...”. Ο Λεοναρδόπουλος σοφά πράττοντας ποτέ δεν εξέδωσε προκήρυξη (κατά μία άποψη που ελέγχεται), αφού αυτή εμπίπτει στην αρμοδιότητα της υπερέχουσας αρχής δηλαδή των Συμμάχων. Ως προς την έκδοση προκήρυξης υπήρξε δημοσιογραφική ασάφεια.

59. Αριστερά ο τελευταίος επί Οθωμανικής κυριαρχίας και πρώτος διορισμένος Δήμαρχος Ξάνθης μετά την απελευθέρωσή της, Χουσεΐν Αγαζαντέ Ταχήρ εφέντη (4.10.1919 – 2.2.1921). Η φωτογραφία του είναι δημοσιευμένη σε βιβλίο του Θωμά Εξάρχου. Αρχείο Ριζά Κιρλιντοκμέ.

Δεξιά ο γαλλομαθής καπνέμπορος Χριστόδουλος Μπρωκούμης, Αναπληρωτής Δήμαρχος (μαζί με τον πρώην Βούλγαρο Δήμαρχο Περλιγκώφ) του Ταχήρ εφέντη και διοριζόμενος δεύτερος Δήμαρχος Ξάνθης (2.2.1921 – 10;11.1923). Η φωτογραφία του Χρ.Μπρωκούμη ανήκει στο αρχείο του Γ.Μουμτζή.

60. Πάνω αριστερά, ΑΘΗΝΑΙΚΗ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.234 σελ 4.

Κάτω αριστερά, ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ. 14006 σελ 2.

Πάνω δεξιά, ΠΑΤΡΙΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9151 σελ 4.

Κάτω δεξιά, “Ο αρχηγός της Συμμαχικής κατοχής στρατηγός Σαρπύ εγκατέστησε το Στρατηγείον του εις Ξάνθην και εις την οικίαν του κ.Ισακούτσου.” Εννοεί το αρχοντικό του Ισαάκ (Ισακούτσος ή Σαρκούτσος) Δανιέλ – Σπίτι Χατζιδάκι. Η πληροφορία δεν επιβεβαιώνεται. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.14006 σελ 2.

61. Είναι η τότε οδός Φιλιππουπόλεως, Ξάνθη – Εχίνος(Σαχίν) – Σμόλιαν(Πασμακλή) – Φιλιππούπολη(Πλόβντιφ). Σ' αυτό τον δρόμο μπήκαν οι φάλαγγες της ΙΧ Μεραρχίας για να φτάσουν στη Ξάνθη. Σχετικά με την κατασκευή της οδού Φιλιππουπόλεως, διαβάζουμε στα Πρακτικά της Δημογεροντίας Ξάνθης 1892-1912, Κώδιξ Α΄σελ 127 Συνεδρίασις ΡΒ΄ “Σήμερον την 19ην Ιουνίου 1899 συνελθούσης της εντίμου Δημογεροντίας ...όπως δαπάναις της σεβαστής Κυβερνήσεως διορθωθώσι τα άρκια των μύλων (μυλαύλακες) της Κοινότητος, άτινα καταστρέφονται και κατακλύζονται υπό των μεγάλων λίθων των πιπτόντων εκ του βουνού συνεπεία της κατασκευής της δημοσίας οδού της αγούσης προς την Φιλιππούπολιν”. Το 1899, λοιπόν, η αναφερόμενη οδός βρισκόταν σε διαδικασία κατασκευής. Και βέβαια η κατασκευή διαρκούσε χρόνια, αφού τα μέσα οδοποιίας ήταν υποτυπώδη και η διάνοιξη δρόμου σε ορεινές περιοχές γινόταν μόνο με το γνωστό “φουρνέλο”. Ανοίγονταν στους βράχους τρύπες με τη χειροκίνητη “παραμίνα”, τις οποίες ο “μπαρουκτσής” γέμιζε με τα “λουκούμια” του και που στη συνέχεια πυροδοτούσε.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν τον πολυβραβευμένο Ξάνθιο ιστορικό Πέτρο Α.Γεωργαντζή που μας πληροφορεί, ότι η κατασκευή του αναφερόμενου δρόμου ολοκληρώθηκε το 1903.

Επίσης ο αείμνηστος Θωμάς Εξάρχου , πολυγραφώτατος και βραβευμένος Ξάνθιος ιστορικός, μας αναφέρει μέσα απ' τα κείμενά του, ότι τα εγκαίνια της λιθόκτιστης γέφυρας στο 4ο χιλ.της αναφερόμενης οδού έγιναν στις 10 Αυγούστου 1903.

Πάνω στο πλάτωμα της κορυφογραμμής ο Ξενώνας του Μοναστηριού της Παναγίας της Καλαμούς (1907-1908). Η φωτογραφία έχει ληφθεί στο τέλος της δεκαετίας του 1920 κι ανήκει στο αρχείο του Τάσου Τεφρωνίδη.

62. Άρθρο Βουλγαρικής εφημερίδας “Οι Βούλγαροι αναγνωρίζουν την ελληνικότητα της Θράκης”, αναδημοσιεύεται στην εφημερίδα ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ Νέας Υόρκης 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ. 1620 σελ 3.

Η προέλασις του στρατού μας εις την Θράκην, “Παρά τω Γάλλω στρατηγώ κ.Σαρπύ, τω αρχηγώ της Συμμαχικής κατοχής της Θράκης, διορισθείς αντιπρόσωπος της Κυβερνήσεως κ.Βαμβακάς, αναχωρήσας εκ Κωνσταντινουπόλεως, έφθασεν ήδη χθες την εσπέραν εις Ξάνθην. Επίσης ο ανώτερος διπλωματικός υπάλληλος κ.Χαλκιόπουλος έφθασε χθες εις Μπούκια, οπόθεν θα παρακολουθήσει τον προς Ξάνθην ...” ΕΣΤΙΑ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9011 σελ 2.

63. Το εντυπωσιακό ταχυδρομικό δελτάριο γράφτηκε στις 10.6.1914 και στάλθηκε από τη βουλγαροκρατούμενη Ξάνθη στο Ράχοβο(Οριάχοβο) της Βουλγαρίας. Γραμματόσημο των 5 στοτίνκι (λεπτά) με τον τσάρο Φερδινάνδο Α΄.

64. Η ΙΧ Μεραρχία στο στρατόπεδο των Μπουκίων, σε αναμονή για την απελευθερωτική της πορεία προς τη Ξάνθη. Δεν περιμένουμε παρά την διαταγή λέει ο Μέραρχος Λεοναρδόπουλος στον δημοσιογράφο Αντώνη Κονιτόπουλο, που είναι εκεί για να δει και ν' αφουγκρασθεί την ιστορία της σύγχρονης Θράκης. Μια ιστορία, που γεννιέται και τρέχει γοργά εμπρός του. ΠΑΤΡΙΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9151 σελ 1.

Οι Τούρκοι λιθοβολούντες τους Βούλγαρους και “...κατά τον παγκόσμιον πόλεμον η Θράκη έδωσεν άνω των 50.000 πολεμιστών...”. Ανταποκριτής ο Θάσιος δημοσιογράφος και μετέπειτα υπουργός Αύγουστος Θεολογίτης. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2756 σελ 1.

65. Αριστερά, βόρεια άποψη της Ξάνθης φωτογραφημένη απ' το σημερινό παζάρι. Στο κέντρο και δεξιά τα Ταμπάχανα – βυρσοδεψεία της νησίδας Καναράς με το Τέμενος, όπου σήμερα βρίσκεται το Πολυτεχνείο. ΠΑΤΡΙΣ Δευτέρα 7 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9128 σελ 1.

Στη μέση, γιορτή Οθωμανών στην πλατεία της πόλης μπροστά στο Διοικητήριο – Επαρχείο του Καζά της Ξάνθης και μεταγενέστερα Πρωτοδικείο, σε φωτογραφία του 1900 περίπου. Το εντυπωσιακό κτήριο κατεδαφίστηκε το 1969, χάριν της ...ανάπλασης και του εξωραϊσμού της πλατείας.

Δεξιά, πριν τις 12,00΄το μεσημέρι της Παρασκευής της 4ης Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 1919, ο Ελληνικός στρατός της πρώτης φάλαγγας της ΙΧ Μεραρχίας είναι παρατεταγμένος στο χώρο της συμβολής των δρόμων 4ης Οκτωβρίου (πρώην Ροδόπης) και Σάρδεων. Είναι έτοιμος να εισέλθει και να παρελάσει στην πόλη, σπάζοντας συμβολικά τα δεσμά της σκλαβιας πεντέμισι αιώνων. Να ελευθερώσει την Ξάνθη, που η θηριωδία των Βουλγάρων και η βίαιη εθνοκάθαρση σε βάρος του Ελληνορθόδοξου πληθυσμού τα τελευταία εφτά χρόνια, τη μετέτρεψαν σε φτωχή βουλγαρούπολη. Η είσοδος των Ελευθερωτών αρχίζει με τη μπάντα της Μεραρχίας να παιανίζει το θούριο, “Μαύρ' είν' η νύχτα στα βουνά, στους βράχους πέφτει χιόνι. Μες στ' άγρια, στα σκοτεινά, στες τραχιές πέτρες στα στενά ο κλέφτης ξεσπαθώνει”. Έπεται η Ημιλαρχία κι ο διοικητής της ίλαρχος Τασόπουλος θεωρείται ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός, που είσέρχεται παρελαύνων στην πόλη. Ακολουθούν τα πεζοπόρα τμήματα της πρώτης φάλαγγας της ΙΧ Μεραρχίας με τον ταγματάρχη Μπενούκα. Κατηφορίζοντας την 4ης Οκτωβρίου περνούν μπροστά απ' το Γαλλικό στρατηγείο – κονάκι Χαμντή μπέη, όπου παρατεταγμένοι οι Σενεγαλέζοι στρατιώτες αποδίδουν τιμές (αρ.90). Διασχίζουν όλο τον δρόμο και φθάνοντας στη Βενιζέλου στρίβουν αριστερά με προορισμό την πλατεία της Ξάνθης. Ήταν ορισμένοι οι δρόμοι για να προσεγγίσουν από εκεί την πλατεία. Η Μιχ.Βόγδου δεν υπήρχε λόγω του Μουσουλμανικού νεκροταφείου και η Μιλτ.Γεωργίου, πρώην Ρολογιού, κατέληγε στο Ζιντζιρλή χάνι με είσοδο στην οδό Βενιζέλου. Η Στογιαννίδου σε οδηγεί άμεσα στη πλατεία κι έτσι δεν προλαβαίνουν τα παρελαύνοντα τμήματα να συνταχθούν σωστά. Άρα για να φτάσουν στην Βασιλέως Κωνσταντίνου, όπου θα γίνει η σύνταξη των τμημάτων για την τελική παρέλαση, θα πρέπει ή να μπουν στην Κονίτσης στρίβοντας δεξιά απ' το αρχοντικό Ισαάκ Δανιέλ – Σπίτι Χατζιδάκι ή να φτάσουν στο τέρμα της Βενιζέλου, που εκτιμώ ότι είναι η πιθανότερη διαδρομή. Η φορά των τμημάτων της παρέλασης ήταν από Βορρά προς Νότο κι αυτό άλλωστε δείχνει η θέση των επισήμων στην δεξιά φωτογραφία. Των τμημάτων των Ελλήνων Ελευθερωτών προηγείτο μικρό τμήμα Μαροκινών Σπαχήδων ιππέων. Τιμώμενα πρόσωπα της στρατιωτικής παρέλασης των ήταν, ο Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ με το επιτελείο του και τον εκπρόσωπο της Ελληνικής Κυβέρνησης στην Διασυμμαχική Διοίκηση Δυτικής Θράκης Χαρίσιο Βαμβακά, ο Έλληνας στρατηγός Γεώργιος Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του και τον Πολιτικό του Σύμβουλο Αθανάσιο Χαλκιόπουλο κι ο Δήμαρχος Ξάνθης Ταχήρ εφέντη. Παρούσα στην παρέλαση η Επιτροπή επαναπατρισθέντων Ξανθίων, που την αποτελούσαν οι : Κ.Καραμπέτσης (πρόεδρος), Μ.Χασιρτζόγλου, Μ.Λαδάς, Α.Μιχάλογλου, Α.Φωκίωνος, Α. Βαληκτσόγλου, Π.Ζουλιάμης, Γ.Στάλιος, Φ.Καραδήμογλου, Κ.Ρουσσόπουλος, Α.Σιγάλας, Π.Περβανάς, Δ.Σιδερίδης και Κ.Λεονταρίδης.

Η δεξιά φωτογραφία της παρέλασης είναι από εφημ. ΠΑΤΡΙΣ Τρίτη 15 Οκτωβρίου 1919 Αρ.φ.9136 σελ 1.

66. Επιχρωματισμένο βουλγάρικο ταχυδρομικό δελτάριο με την αποξηραμένη πεταλόσχημη δεύτερη κοίτη του Κόσσινθου, φωτογραφημένο γύρω στο 1917. Δεξιά τα Ταμπάχανα – βυρσοδεψεία – της πρώην νησίδας Καναράς, ψηλά δε στο βάθος η συνοικία Σαμακώβ και στην κορυφή το Μοναστήρι της Παναγίας της Αρχαγγελιώτισσας. Το δελτάριο ανάρτησε στις “παλιές φωτογραφίες Ξάνθης” ο Θρακιώτης δημοσιογράφος, συγγραφέας και ιστορικός Παντελής Στ.Αθανασιάδης.

67. Η ΑΘΗΝΑΙΚΗ φορώντας τα γυαλιά της εθνικής μυωπίας και του επάρατου διχασμού, σχεδόν αδιαφορεί για την απελευθέρωση της Θράκης. Επισημαίνει, ότι αυτοί που χαίρονται είναι μόνο οι Μακεδόνες και οι απανταχού ευρισκόμενοι Θρακιώτες. ΑΘΗΝΑΙΚΗ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.234 σελ 1&3.

68. Ο E.S.Blatscho το 1898 εκδίδει μια μικρή σειρά ταχυδρομικών δελταρίων με θέμα τη Ξάνθη. Το κτήριο με τη συμμετρική διάταξη των ανοιγμάτων της πρόσοψης είναι το Επαρχείο – Διοικητήριο του Καζά της Ξάνθης κι έδρα του Καϊμακάμη από το τέλος της δεκαετίας του 1870, όταν μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα της επαρχίας από τη Γενισέα στη Ξάνθη. Στο Μεσοπόλεμο με το νόμο 5857)14.10.1933 “Περί συστάσεως Πρωτοδικείου εν Ξάνθη” το κτήριο γίνεται γνωστό σαν “Δικαστήρια”. Κατεδαφίστηκε το Μάϊο του 1969 με απόφαση του τότε Νομάρχη Κροντήρη. Στ' αριστερά, όπως βλέπουμε το Επαρχείο, είχαν σταθεί οι επίσημοι για να παρακολουθήσουν την παρέλαση των Ελευθερωτών της Ξάνθης, που έρχονταν από την Βασιλέως Κωνσταντίνου κι αφού έστριβαν αριστερά στην κυκλική πλατεία κατευθύνονταν στην Μεγάλη Οδό των Καπνομάγαζων – Κωνσταντινουπόλεως – Καραολή. Το γραμματόσημο με τον Τουγρά του Αμπντούλ Χαμίτ Χαν ΙΙ είναι των 10 παράδων. Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

69. Η δευτέρα έκδοσις – η εκκίνησις των στρατευμάτων, είναι απόσπασμα από το ΕΜΠΡΟΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.8250 σελ 4. Οι άλλες στήλες είναι από το ΕΘΝΟΣ Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2021 σελ 1&2.

70. Ταχυδρομικό δελτάριο με θέμα μέρος της πλατείας της τουρκοκρατούμενης Ξάνθης, φωτογραφημένη γύρω στο 1900 – έκδοση Β.Ραπτόπουλου. Αποτυπώνεται ένα τμήμα του ισλαμικού “Κιουλλιγιέ”, που είναι το θρησκευτικό – διοικητικό – κοινωνικό και εμπορικό κέντρο της πόλης. Το Κιουλλιγιέ της Ξάνθης απαρτίζεται από, όπως βλέπουμε την φωτογραφία αρχίζοντας από αριστερά προς τα δεξιά σε κυκλική κίνηση, το Τέμενος - Γερέ Παζάρ Τζαμί, το Ρολόι, το Χαμάμ, το Ιεροσπουδαστήριο - Μεντρεσές, την Δημόσια Κρήνη - Σεμπίλ Χανέ, το Πτωχοκομείο - Ιμαρέτ, το Χάνι, το Επαρχείο του Καϊμακαμληκίου και τέλος το Μουσουλμανικό νεκροταφείο. Πολύ κοντά βρισκόταν και το Μπελεντιγιέ – Δημαρχείο. Στο βάθος της Βασιλέως Κωνσταντίνου το χάνι “Σαχίν” του Μόσχου και από πάνω το επιβλητικό αρχοντικό του Ισαάκ Δανιέλ – Σπίτι Μάνου Χατζιδάκι. Το δελτάριο ταχυδρομήθηκε στις 25.9.1907 από τη Ξάνθη – Isketche κι έφτασε στο Βουκουρέστι στις 28.9.1907.

71. Δυο φωτογραφίες απ' τη βουλγαροκρατούμενη Ξάνθη του 1916.

Στην πάνω φωτογραφία κατεστραμμένο αεροπλάνο στο χώρο του μετέπειτα Προσφυγικού Συνοικισμού. Δεξιά ο Σουννητικός μαχαλάς με το Σούννε Τζαμί και λίγο αριστερά, ανάμεσα στους δύο κάθετους ελκυστήρες του διπλάνου, το κονάκι του Χαμντή μπέη – Γαλλικό Στρατηγείο. Ψηλά δεξιά τα τείχη της ακρόπολης της βυζαντινής Ξάνθειας κι από κάτω το Μοναστήρι των Ταξιαρχών.

Στη κάτω φωτογραφία, πιλότος της βουλγαρικής αεροπορίας μπροστά σε διπλάνο γερμανικής κατασκευής Albatros (LVG Bii), στο χώρο του παλιού αεροδρομίου Ξάνθης. Πίσω δεξιά το κτήριο του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνών – Regie.

72. Ο Μουσουλμάνος Ισμαήλ Χακή μπέης, άλλοτε βουλευτής της Γκιουμουλτζίνας – Κομοτηνής στη Βουλγαρική Σοβράνιε, αγωνίζεται για την απελευθέρωση της Θράκης απ' τον Βουλγαρικό ζυγό και αναμένει τα Ελληνικά στρατεύματα σαν λυτρωτές. ΠΑΤΡΙΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9152 σελ 1.

73. Αριστερά, ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος – δεύτερος από δεξιά – με το Επιτελείο του και τον Πολιτικό του Σύμβουλο Αθανάσιο Χαλκιόπουλο. Η αναμνηστική φωτογραφία βγήκε στα Μπούκια το πρωί της Παρασκευής στις 4 Οκτωβρίου 1919. Περιοδικό Μηνιαία ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης, Δεκέμβριος 1919.

Στη μέση, ο Γάλλος Αρχιστράτηγος των Συμμαχικών Δυνάμεων Φρανσέ Ντ'Εσπερέ με τον Έλληνα στρατηγό Γεώργιο Λεοναρδόπουλο (δεξιά) και τον Γάλλο στρατηγό Σαρλ Αντουάν Σαρπύ (πίσω). Η φωτογραφία έχει ληφθεί στην είσοδο του Γαλλικού Στρατηγείου – κονάκι Χαμντή μπέη την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919. Μηνιαία ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης, Δεκέμβριος 1919.

Δεξιά φωτογραφία, από την επίσκεψη του Γάλλου Αρχιστρατήγου Ντ'Εσπερέ στη Ξάνθη την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919, στα σκαλιά της εισόδου του Γαλλικού Στρατηγείου. Μπροστά ο Αρχιστράτηγος Ντ'Εσπερέ με το στρατηγό Λεοναρδόπουλο, πίσω ο Πολιτικός Σύμβουλος του Έλληνα στρατηγού Χαλκιόπουλος . Δεξιά στα σκαλιά ο Αρμοστής Θράκης Γάλλος στρατηγός Σαρπύ και πίσω του ο συμμαχικός Στρατιωτικός Επιθεωρητής Ξάνθης Γάλλος αντισυνταγματάρχης Βικ.

74. Πάνω αριστερά, πλιάτσικο των Βουλγάρων – ΕΘΝΟΣ Παρασκευή 4 Οκτ.1919, αρ.φ.2022 σελ 2.

Κάτω αριστερά, προέλαση στρατού προς τη Ξάνθη – ΦΩΣ Παρασκευή 4 Οκτ.1919, αρ.φ.2810 σελ 4.

Στη μέση, εις την Ξάνθην ΕΘΝΟΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2022 σελ 1.

Πάνω δεξιά, στρατιωτική κατάληψη Θράκης ΕΜΠΡΟΣ Παρασκευή 4 Οκτ.1919 αρ.φ.8251.

Κάτω δεξιά, επιτροπή Ξανθίων στον Γενικό Διοικητή Γκότση ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2756 σελ 4. Τ' όνομα του διπλωμάτη Αθανάσιου Χαλκιόπουλου αφαιρέθηκε λόγω λογοκρισίας.

75. Γραμματόσημα των τελευταίων χρόνων της Οθωμανικής περιόδου, της Διασυμμαχικής Θράκης και της Διοίκησης Δυτικής Θράκης, σφραγισμένα στα ταχυδρομεία Ξάνθης και Πόρτο Λάγους.

76. Εντυπωσιακό κονάκι σε εκλεκτικιστικό ύφος του Πομάκου καπνέμπορου Χουσεΐν Φεχμή εφέντη, χτισμένο στα τέλη του 19ου αιώνα. Το κονάκι έμεινε γνωστό με τ' όνομα του γιου του Χαμντή μπέη, καπνέμπορου επίσης, εκδότη εφημερίδας και βουλευτή Ξάνθης. Κατά την πρώτη Βουλγαρική κατοχή και την ενσωμάτωση της Δυτικής Θράκης στο Βουλγαρικό κράτος (1912-1919), στο κτήριο στεγαζόταν το Στρατηγείο της 10ης Βουλγαρικής Μεραρχίας. Στην περίοδο της Διασυμμαχικής Διοίκησης Θράκης (thrace interalliée) στο κονάκι στεγάστηκε η Συμμαχική (Γαλλική) Στρατιωτική Διοίκηση Ξάνθης και σήμερα σ' αυτό στεγάζονται τα γραφεία της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Η “τζαμαρία” της εισόδου, όπως αυτή αποτυπώνεται στις ιστορικού ενδιαφέροντος φωτογραφίες, δυστυχώς δεν έχει κρατηθεί κατά την αναπαλαίωση του κτηρίου.

77. Πάνω αριστερά, ΑΘΗΝΑΙΚΗ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.235 σελ 4.

Κάτω αριστερά, ΠΑΤΡΙΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9152 σελ 2.

Πάνω δεξιά, ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.14007 σελ 2. Εδώ υπάρχουν αστοχίες στην πληροφόρηση. Ο Ελληνικός στρατός δεν εισήλθε στις 3 αλλά στις 4 Οκτωβρίου. Ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος δεν εγκατέστησε το Στρατηγείο του στην οικία Ισακούτσου – Σαρκούτσου – Ισαάκ Δανιέλ – Σπίτι Μάνου Χατζιδάκι, αλλά στο Μητροπολιτικό μέγαρο.

Κάτω δεξιά, ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 Δεύτερη Έκδοση. Διορθώνεται ο χρόνος εισόδου του Ελληνικού στρατού στη Ξάνθη. “Ο προξενικός κ.Χαλκιόπουλος ...θα χρησιμοποιηθή ως πολιτικός σύμβουλος...”. Αυτό γράφτηκε στις 4 Οκτωβρίου, όταν ο Χαλκιόπουλος ήταν ήδη στα Μπούκια από τις 3 Οκτωβρίου και είχε αναλάβει το ρόλο του συμβούλου.

78. Ο μεγάλος δρόμος της Ξάνθης, η οδός Ινσταμπούλ Γιολού (επί Τουρκοκρατίας) – Καπνομάγαζων – Σταθμού – Τσώρτσιλ – Κωνσταντινουπόλεως – Μιχαήλ Καραολή σε φωτογραφία του 1900 περίπου. Πάνω στο πλάτωμα, του τέλους της ανατολικής κορυφογραμμής, δεν διακρίνεται ο Ξενώνας του Μοναστηριού της Καλαμούς, που ανεγέρθηκε το 1907-8 επί ποιμαντορίας Ιωακείμ Σγουρού σύμφωνα με τα Πρακτικά της Δημογεροντίας. Ο φωτογράφος βρίσκεται πλησίον της πλατείας Αλεξ.Μπαλτατζή. Αρχείο Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

79. Αναβολή προέλασης του Ελληνικού στρατού κατά μία μέρα με απόφαση του στρατηγού Σαρπύ. Ο Χαρίσιος Βαμβακάς έφτασε ήδη στη Ξάνθη. Θαυμασμός Αμερικανού συνταγματάρχη για το αξιόμαχο του Ελληνικού στρατού. ΠΑΤΡΙΣ Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9152 σελ 1.

80. Βόρεια άποψη της βουλγαροκρατούμενης Ξάνθης, σ' εντυπωσιακό δελτάριο του 1916 περίπου. Τι να πρωτογράψει ο “παλιοξανθιώτης” για τη μεθυστική αυτή φωτογραφία; Ας αρκεστούμε στο εξοχικό κέντρο “Ωραία Θέα”, την αυλή του οποίου σκεπάζουν και δροσίζουν τα πλούσια φυλλώματα των δέντρων του. Ο οικίσκος που βρίσκεται δίπλα στα σκαλιά και στην πύλη εισόδου του εξοχικού κέντρου, το 1928 θα μετατραπεί σε σκηνή θεάτρου και οθόνη του κινηματογράφου Ωραία Θέα (μετέπειτα Θερινά Ηλύσια) του Σαμαρά. Ένα από τα έργα που προβάλλονται το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου είναι το “φτωχός αλλά τίμιος”, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ Τετάρτη 11 Ιουλίου 1928 αρ.φ.1367 σελ 4. Στην εικόνα η περίφημη περιοχή Bella Vista, όπως την αποκαλούσαν οι Ξάνθιοι κοσμοπολίτες. Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

81. Προς την Κωνσταντινούπολιν, ΣΦΑΙΡΑ Πειραιάς Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.11295 σελ 1.

Η άριστα ενημερωμένη εφημερίδα, μ' ένθερμη πατριωτική διάθεση, πληροφορεί τους αναγνώστες της για τη λαμπρή προέλαση του Ελληνικού στρατού στη Θράκη.

82. Αριστερά, επιτροπή επιφανών Τούρκων στο Γαλλικό Στρατηγείο – κονάκι του Χαμντή μπέη. Κάτω δεξιά ο τελευταίος Δήμαρχος Ξάνθης πριν τη Βουλγαρική κατοχή και πρώτος μετά την απελευθέρωσή της, Χουσεΐν Αγάζαντε Ταχήρ εφέντη. Κάτω αριστερά ο Χασάν Σουλεϊμάν (μάλλον) πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου. Μηνιαία ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης, Δεκέμβριος 1919.

Στη μέση τα δύο παιδιά του Πομάκου προύχοντα Χουσεΐν Φεχμή Χαμντή μπέη, ο Εκρέμ (αριστερά) δάσκαλος κι έφεδρος Αξιωματικός του Ελληνικού στρατού κι ο Σεφκέτ με τη μητέρα τους Σαμπιχά, στην είσοδο του κονακιού. Το 1947 στο ναυάγιο του ατμόπλοιου Χειμάρρα έξω απ' το Κάβο Ντόρο η Σαμπιχά, που ταξίδευε μ' αυτό, έχασε τη ζωή της. Το ποστάλι εκτελούσε τη γραμμή Θεσσαλονίκη – Πειραιάς.

Στη δεξιά φωτογραφία, στη μέση ο Ταχήρ εφέντη με την ομπρέλλα στ' αριστερό χέρι, δεξιά ο Αθανάσιος Χαλκιόπουλος και δεύτερος αριστερά ο Αντώνης Κονιτόπουλος. ΠΑΤΡΙΣ Τρίτη 15 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9136 σελ 1.

83. Ο διπλωμάτης και Γραμματέας του Προξενείου Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Χαλκιόπουλος – δεύτερος από δεξιά καθιστός στη μεσαία σειρά – σε αναμνηστική φωτογραφία του προσωπικού του Προξενείου το 1908. Στο κέντρο καθιστός ο Πρόξενος Ιωάννης Αλεξανδρόπουλος και στις άκρες οι Καβάσηδες – φύλακες του Προξενείου.

84. Αριστερά, κατάληψη Ξάνθης – Στρατηγείο του Λεοναρδόπουλου το Μητροπολιτικό μέγαρο. ΑΘΗΝΑΙ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 σελ 2.

Στη μέση, συγκινητικαί εκδηλώσεις εν Ξάνθη κατά την είσοδον του στρατού μας. ΑΣΤΗΡ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.23470 σελ 2.

Δεξιά, υποδοχή του στρατού μας εις την Ξάνθην. “Οι άνδρες του εισελθόντος συντάγματος κατέλαβον την Νομαρχίαν...”. Νομαρχία εννοεί το Επαρχείο – Διοικητήριο της πλατείας. ΕΘΝΟΣ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2023 σελ 4.

85. Οι μπαρουτοκαπνισμένοι απ' τους Βαλκανικούς πολέμους και τον πρώτο Παγκόσμιο, Έλληνες αξιωματικοί φωτογραφίζονται με τον Συμμαχικό Στρατιωτικό Επιθεωρητή Ξάνθης Γάλλο αντισυνταγματάρχη Βικ στα σκαλιά του Μητροπολιτικού μεγάρου – Ελληνικό Στρατηγείο. Στο κέντρο ο αντικαταστάτης του Λεοναρδόπουλου στρατηγός Αντώνιος Πραντούνας, που στις 22 Φεβρουαρίου 1920 ορίστηκε στρατιωτικός Διοικητής του τριγώνου Ξάνθης. 
Στη φωτογραφία, πρώτος αριστερά, με το δεξί χέρι στη ζώνη, ο συνταγματάρχης Μεσσήνης Δημήτριος, δίπλα του δεξιά, ο συνταγματάρχης του 3/40 συντάγματος Ευζώνων Πέτσας Κωνσταντίνος (;) και τέλος πρώτος δεξιά ο συνταγματάρχης Καϊμπαλής Μιλτιάδης. Στη δεύτερη σειρά, πίσω από τον Βικ και τον Πραντούνα ο έπαρχος Μουτεβελής Γ.
Στην Ιστορική Γραμματεία της Ξάνθης, ως Ελληνικό Στρατηγείο αναφέρεται και η οικία του Πομάκου καπνέμπορου και χανιτζή Μπεζιργκιάν, με είσοδο επί της Σκιάθου έναντι φυλακών, ενώ η σημερινή είσοδός της είναι επί της οδού ΙΧ Μεραρχίας (πρώην λέσχη Προσκοπίνων – οικία γιατρού Κολοκοτρώνη – Φροντιστήριο Κετσελίδη).

Στο κέντρο το Μητροπολιτικό μέγαρο, έργο του Μητροπολίτη Ιωακείμ Σγουρού (1897).

Δεξιά έγγραφο του αντισυνταγματάρχη Βικ προς τον Πρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Ξάνθης, που το εξουσιαστικό ύφος γραφής του ξεπερνά τον οθωμανικό “τεσκερέ”, αν όχι το σουλτανικό “φιρμάνι”. Πρόεδρος Κοινότητας είναι ο εκάστοτε μητροπολίτης της Επαρχίας. Πρακτικά Δημογεροντίας Ξάνθης 1919-1926 Κώδιξ Β΄σελ 15.

86. Πάνω αριστερά, ο Ελληνικός στρατός στη Ξάνθη ΕΜΠΡΟΣ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.8252.

Κάτω αριστερά, Διοίκηση Καζά & Παλιννόστηση ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Σάββατο 5 Οκτ 1919 αρ.φ 2756 σελ 1.

Πάνω δεξιά, Ελληνικός στρατός στη Ξάνθη ΚΑΙΡΟΙ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ. 551 σελ 2.

Κάτω δεξιά, η Ξάνθη καταλήφθη προχθές. Πληροφόρηση με πολλά ερωτηματικά. ΠΑΤΡΙΣ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9126 σελ 2.

87. Η αρχοντογυναίκα κι ευεργέτιδα Ξάνθης Άννα Π.Κουγιουμτζόγλου – Καλούδη, γόνος μεγάλων οικογενειών καπνεμπόρων. Είναι κόρη του Παντελή Κουγιουμτζόγλου και της Πολυξένης το γένος Χατζησταύρου – Χεκίμογλου – Τζαμίχα. Το 1971, λίγο πριν πεθάνει, η Άννα δωρίζει στη Στέγη Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Δήμου Ξάνθης, δύο μεγάλες αρχοντικές κατοικίες επί της οδού Γιάγκου Αντίκα. Η μία στεγάζει Υπηρεσίες του Δήμου και η άλλη το Λαογραφικό Μουσείο. Σ' επιστολή που έστειλε η δωρήτρια από την Αθήνα, όπου κατοικούσε, στον Δήμαρχο Ξάνθης γράφει, “Μοναδική μου ευχή είναι η δωρεά μου προς την Στέγην να πιάση τόπον. Μύχια και ανομολόγητη ελπίδα είναι να εύρη μιμητάς – ίσως όμως να ζητάω μ' αυτό πολλά, μέσα εις έναν κόσμον, που αρχίζει να παίρνη άλλους προσανατολισμούς. Μένω επομένως εις την πρώτην μου ευχήν, τα Σπήτια να αποκτήσουν έναν Εθνικόν προορισμόν”. Η φωτογραφία της γοητευτικής Άννας είνα του 1908 και πάρθηκε απ' τη βιβλιογραφία του αείμνηστου Θωμά Εξάρχου.

Δεξιά επιστολικό δελτάριο σταλμένο στην Όλγα του Δημητρίου Κουγιουμτζόγλου, κάτοικο Αμβούργου. Ταχυδρομήθηκε από τη Ξάνθη (Isketche) στις 12.9.1905 κι έφτασε στο Αμβούργο στις 15.9.1905. Η Άννα και η Όλγα ήταν παιδιά δύο καπνεμπόρων αδελφών του Παντελή και του Δημήτρη, των οποίων τα σπίτια είναι συμμετρικά και συνεχόμενα στην οδό Αντίκα. Το 1977 η Φιλοπρόοδος Ένωση Ξάνθης αγοράζει απ' τους απόγονους του Δημητρίου Κουγιουμτζόγλου, το εντυπωσιακό κτήριο της οικογένειας κι έτσι σήμερα ο Δήμος Ξάνθης κατέχει τις τρεις αρχοντικές κατοικίες Κουγιουμτζόγλου, στη δυτική πλευρά της οδού Αντίκα.

Το γραμματόσημο του δελταρίου με το Σουλτανικό Τουγρά του Αμντούλ Χαμίτ Χαν ΙΙ είναι των είκοσι παράδων. Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

88. Αριστερά, η Ξάνθη ελευθέρα πλέον. Γαλανόλευκες και αγγλογαλλικές σημαίες κυματίζουν στην πόλη. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2757 σελ 1.

Δεξιά, απελευθέρωση Ξάνθης “ Η Ξάνθη κατελήφθη σήμερον την πρωίαν. Ο Στρατηγός Λεοναρδόπουλος, Διοικητής της ΙΧ Μεραρχίας εισήλθεν εις την πόλιν την 10 1)2 πρωινήν μετά του Γάλλου στρατηγού (Σαρπύ)”. ΦΩΣ Σάββατο 5 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2810 σελ 1.

89. Για τους εραστές παλιών φωτογραφιών Ξάνθης, αυτή είνα μια από τις πλέον αξιόλογες κι έχει ληφθεί από το λόφο του Σαμακώβ. Κάτω στο κέντρο η δεύτερη μορφή της πρώτης φωτογραφημένης ξύλινης γέφυρας του Κόσσινθου, που εδράζεται σε λίθινα βάθρα κι ενώνει την περιοχή των Μυλαγωνίων με τη συνοικία Σαμακώβ – Καρσί Μαχαλά. Νότια της γέφυρας το “Τσάϊ” διχάζεται σε δύο κοίτες, την αριστερή πρώτη – κύρια κοίτη (μόλις διακρίνεται) και την δεξιά πεταλόσχημη, που περικλείουν τη νησίδα Καναράς (συνοικία Ταμπάχανων, βυρσοδεψεία, υδρόμυλοι, σφαγείο, χάνι, τέμενος, μπαξέδες, κτίσματα Οθωμανικού ιππικού κλπ). Στο κέντρο και δεξιά του δομημένου περιβάλλοντος της Μπελ-Επόκ της Ξάνθης (1860-1910), δεσπόζει ο Μητροπολιτικός Ναός κι ανατολικά αυτού η στέγη της εκκλησίας των Ταξιαρχών με το χαρακτηριστικό καβάκι-λεύκα στο πλάι, απ' τα κλαδιά του οποίου κρεμόταν η καμπάνα (το καμπαναριό χτίστηκε το 1911). Νότια της Μητρόπολης τ' αρχοντόσπιτα, Ματσίνη-Πηλείδη, Χρηστίδη, Κουγιουμτζογλέϊκα, Καλεύρα, θέατρο Απόλλων (πίσω από τις δίδυμες καμινάδες). Επίσης προχωρώντας προς τα πάνω το αρχοντικό Μωϋσή – Μουράτη – Ορφανίδη – Δημαρχία, η Λέσχη της Ελληνικής κοινότητας, οικία Καρυωτάκη (σήμερα πολυτελές ξενοδοχείο), αρχοντικό Μεχμέτ Σουκρή μπέη (στο ισόγειο ο φούρνος ΑΤΛΑΣ του Σκουλούδη), αρχοντικό Ισαάκ Δανιέλ – Σπίτι Μάνου Χατζιδάκι, αρχοντικό του Ηπειρώτη γιατρού Καραμπέτση και πίσω του ο πλάτανος του ιστορικού Ε΄Δημ.Σχολείου. Ψηλά δεξιά η συνοικία των Σουννητών Μουσουλμάνων με το Τέμενος Σούννε. Μπροστά απ' το μιναρέ του Τζαμιού οι εμβληματικές εν σειρά κατοικίες του Μιχάλογλου – Μιχαλογλέϊκα. Στο κέντρο οι παραποτάμιες κατοικίες και η καμπυλόσχημη ξύλινη γέφυρα, πάνω σε λίθινα βάθρα, της Ωραίας Θέας ή της Bella vista, όπως αποκαλούσαν την περιοχή οι παλιοί αριστοκράτες Ξανθιώτες. Αριστερά της γέφυρας το τότε Τουρκικό Σχολείο και σήμερα Μειονοτικό, έργο (ελέγχεται) του καπνέμπορου Χατζή Εμίν Αγά. Πάνω αριστερά τα περίφημα καπνομάγαζα της Ξάνθης. Από κτίσματα που υπάρχουν κι απ' αυτά που δεν έχουν αναγερθεί ακόμη, χρονολόγησα στο παρελθόν ότι η φωτογράφιση έγινε πολύ κοντά στο 1900. Το ταχυδρομικό δελτάριο ανήκει στο αρχείο του ιστορικού κ.Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

90. Αριστερά , Ξάνθη 4 Οκτωβρίου 1919. Η ημιλαρχία με τον ίλαρχο ιππικού Τασόπουλο και το πρώτο τάγμα με τον ταγματάρχη Μπενούκα του 26 συντάγματος πεζικού της ΙΧ Μεραρχίας, μπαίνουν Ελευθερωτές στην πολύπαθη Ξάνθη. “...Προπορευομένης και παιανιζούσης της μουσικής της ενάτης μεραρχίας, ακολουθούσης της ημιλαρχίας και του τάγματος ήρξατο η είσοδος εις την πόλιν. Ο στρατός μας διερχόμενος προ του συμμαχικού στρατηγείου εχαιρετάτο υπό λόχου Σενεγαλέζων παρατεταγμένου, και υπό τας ζητωκραυγάς των πολιτών κατήρχετο προς το Διοικητήριον όπου ανέμενον ο στρατηγός κ.Σαρπύ και ο υποστράτηγος κ.Λεοναρδόπουλος μετά των επιτελείων των...” Οι θερμοί λόγοι των στρατηγών Σαρπύ και Λεοναρδόπουλου, αντικατοπτρίζουν τις άριστες σχέσεις μεταξύ Συμμάχων κι Ελλήνων. ΕΜΠΡΟΣ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.8253 σελ 4.

Δεξιά, Ξάνθη 4 Οκτωβρίου 1919. Οι Βούλγαροι αποχωρούντες απογυμνώνουν τα κτήρια. Το πρωί της Παρασκευής οι Σύμμαχοι διορίζουν Δήμαρχο Ξάνθης τον Χουσεΐν Αγάζαντε Ταχήρ εφέντη. “Με την μουσικήν της ΙΧ Μεραρχίας επί κεφαλής παιανιζούσης τα θούρια – Μαύρη είν' η νύκτα στα βουνά – ήρξατο η είσοδος προ του στρατηγείου έμπροσθεν του οποίου ήτο παρατεταγμένος λόχος Σενεγάλλων υπό τον συνταγματάρχην Αλλιέ”. Προσφώνηση του προέδρου της επιτροπής επαναπατρισθέντων Ξανθίων Κωνσταντίνου Καραμπέτση, προς τον Στρατηγό Λεοναρδόπουλο και αντιφώνηση αυτού. Μετά την παρέλαση οι δύο στρατηγοί με τα επιτελεία τους μετέβησαν στο Γαλλικό στρατηγείο (κονάκι Χαμντή μπέη επι της σημερινής οδού 4ης Οκτωβρίου), όπου κατά την πρόποση ανταλλάχθηκαν σύντομοι φιλοφρονητικοί λόγοι. Οι δύο στρατηγοί πριν μεταβούν στο Γαλλικό στρατηγείο, τους υποδέχτηκε στο Δημαρχείο ο νεοδιορισθείς Δήμαρχος Ταχήρ εφέντη. Το απόγευμα της 4ης Οκτωβρίου, “Ο στρατηγός Σαρπύ συνοδευόμενος υπό του κ.Αλλιέ των αξιωματικών του και του κ.Βαμβακά ανεχώρησεν εις Γκιουμουλτζίναν”. Από το Σάββατο 5 Οκτωβρίου ξεκινάει η κατάληψη του Τριγώνου Ξάνθης. Τα κενά στο κείμενο οφείλονται στη λογοκρισία. ΦΩΣ Θεσσαλονίκης Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2811 σελ 2.

91. Φωτογραφία του 1917 της βουλγαροκρατούμενης Ξάνθης. Αριστερά το μεγάλο καπνομάγαζο του Χαμντή μπέη σε σχήμα Πι, μετέπειτα Γυμνάσιο Θηλέων και σήμερα Μειονοτικό Γυμνάσιο - Λύκειο Ξάνθης. Στο βάθος ο μιναρές του Σούννε Τζαμιού και αριστερά του το κονάκι του μπέη – Γαλλικό στρατηγείο το 1919. Στη δεξιά γωνία της στέγης του καπνομάγαζου διακρίνεται ο Λευκός Πύργος – ανεμόμυλος της Ξάνθης ιδιοκτησίας Θεοχαρίδη. Πάνω δεξιά ο Ταξιάρχης και τα ερείπια της Ακρόπολης της Βυζαντινής Ξάνθειας.

92. Το χρονικό της διαδρομής από τα Μπούκια στη Ξάνθη του στρατηγού Λεοναρδόπουλου και του επιτελείου του, περιγράφει ο δημοσιογράφος Αντ.Κονιτόπουλος της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ που ακολούθησε το στρατηγό. Πρωί Παρασκευής στα Μπούκια, ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του και τον πολιτικό του σύμβουλο ανέρχεται στην έκτακτη αμαξοστοιχία. Εκκίνηση του τρένου στις εννέα παρά δέκα “υπό φρενιτιώδεις ζητωκραυγάς” των στρατιωτών. Στις εννέα και τέταρτο το τρένο φτάνει στο σταθμό του Γενήκιοϊ, όπου τον αναμένει ο στρατηγός Τρικούπης με το επιτελείο για να χαιρετίσει την διέλευσή του και ν' ανταλλάξει θερμό χαιρετισμό. Το τρένο προχωρεί προς το χωριό Γενήκιοϊ – Σταυρούπολη, όπου αναμένουν για να χαιρετίσουν τον Ελευθερωτή οι χιλιάδες των εκδιωχθέντων Ξανθιωτών, προσδοκώντας τον γρήγορο επαναπατρισμό τους. Στις δέκα το τρένο φτάνει στο συνοριακό σταθμό του Όξιλαρ – Όκτσιλαρ – Τοξότες. Υπήρχαν δύο συνοριακοί σταθμοί στην οροθετική γραμμή της Ελληνικής Μακεδονίας και της βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Θράκης, το Όκτσιλαρ και το Κουρταλάν (Λυκοδρόμιο). Η αμαξοστοιχία με επιβαίνοντα τον ελευθερωτή Λεοναρδόπουλο στις δέκα και πέντε διέρχεται τα σύνορα, σπάζοντας συμβολικά τα δεσμά πεντέμισι αιώνων δουλείας. Στις δέκα και είκοσι το τρένο μπαίνει στο σταθμό της Ξάνθης. Τον στρατηγό Γεώργιο Λεοναρδόπουλο υποδέχεται ο Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ.

Μία μέρα πριν, δηλαδή την Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 1919, ο Λεοναρδόπουλος δίνει άδεια επαναπατρισμού στην επιτροπή εκδιωχθέντων Ξανθίων από τους Βούλγαρους, για ν' αγγείλουν στους συμπατριώτες τους το χαρμόσυνο γεγονός της είσόδου του Ελληνικού στρατού. Γράφει ο συντάκτης Ν.Βέρρος, που συνταξίδευε με τους επαναπατριζόμενους, για την διαδρομή απ' το Σιδηροδρομικό Σταθμό Ξάνθης προς το κέντρο της πόλης, “Προ του Διοικητηρίου κατερχόμεθα της αμάξης και αφού επληρώσαμεν τον αραμπατζήν 45; λέβια δι' αγώγιον κατευθυνόμεθα εις το ξενοδοχείον του περίφημου Ερλιχ, ο οποίος από διευθυντής ορχήστρας καφέ-σαντάν έγινε πρώτος ξενοδόχος Ξάνθης”. Το παϊτόνι τους άφησε πριν το Διοικητήριο – Επαρχείο του Καζά – Πρωτοδικείο, στον κεντρικότερο τότε λιθόστρωτο δρόμο της Ξάνθης, στην Οδό Καπνομάγαζων – Κωνσταντινουπόλεως – Καραολή. Στην ανατολική πλευρά του δρόμου αυτού και πριν το Διοικητήριο, υπήρχε ένα απ' τα καλύτερα ξενοδοχεία της πόλης κι αυτό ήταν το “Μέγα Ξενοδοχείον” του εκτοπισθέντα απ' τους Βούλγαρους Φώτη Κυριαζή. Αυτό μάλλον εννοεί σαν ξενοδοχείο Έρλιχ, αφού δεν υπήρχε άλλο σ' αυτήν την περιοχή. Ήταν κοντά στην οικία του καπνεργοστασιάρχη Δαβίδ Ιωσήφ Αρδίττι κι έναντι σχεδόν του καπνοπάγαζου Ισαάκ Δανιέλ – Gary Tobacco Company και της καπναποθήκης Μουζαφέρ μπέη (μετέπειτα εργοστάσιο σιγαρέτων του Ανάργυρου Σιγάλα). Πολύ αργότερα στεγάστηκε στο ξενοδοχείο η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδας. ΠΑΤΡΙΣ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9127 σελ 4.

93. Ταχυδρομικό δελτάριο με το παζάρι στην πλατεία της Ξάνθης. Φωτογραφίζεται η δυτική πλευρά του τότε ισλαμικού Κιουλλιγιέ – του κοινωνικοθρησκευτικού, εμπορικού και διοικητικού κέντρου της πόλης και μπροστά μας κτίσματα, που αποτελούν τμήμα της συγκρότησής του. Στο κέντρο η ισλαμικού ύφους Δημόσια Κρήνη – Σεμπίλ Χανέ, που κατεδαφίστηκε το 1925 στο πλαίσιο ανάπλασης της πλατείας. Αριστερά το Τέμενος Γερί Παζάρ Τζαμί με το μιναρέ του και πίσω το μεγάλο πλαγιόκλαδο κυπαρίσσι, που υπήρχε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960. Το τέμενος κατεδαφίστηκε στη διάρκεια της δεύτερης Βουλγαρικής κατοχής 1941-44. Μεταξύ Κρήνης και Τεμένους ο γιγάντιος πλάτανος, στα κλαδιά του οποίου απειλούσε ο διαβόητος αρχικομιτατζής Ντάνεφ να κρεμάσει τις εναπομείνασες Ελληνίδες. Στο κέντρο η αρχική μορφή του πύργου του Ρολογιού και δεξιά ο Μεντρεσές – Ιεροσπουδαστήριο. Πίσω απ' το Μεντρεσέ το Οσμανλί Χαμάμ και πιο πίσω το μεταγενέστερα γνωστό ΠΙΚΠΑ. Μετά το ΠΙΚΠΑ φαίνεται ένα τμήμα απ' το κονάκι του τότε προύχοντα Δράμαλη Μεχμέτ μπέη, του δισέγγονου του Δράμαλη Μαχμούτ Πασσά, του γνωστού από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Το δελτάριο ταχυδρομήθηκε απ' την ελεύθερη Ξάνθη τον Αύγουστο του 1920.

94. Ξάνθη 4 Οκτωβρίου 1919, η πρώτη φάλαγγα εισέρχεται στη Ξάνθη σε άρθρο του δημοσιογράφου Ν.Βέρρου. Μεταξύ άλλων, “Οι Έλληνες Ξανθιώται μετά των γραιών μητέρων των έκλαιον γονυπετώς προ των ευσταλών και υπερηφάνων Ελληνικών φαλάγγων, ενθυμούμενοι τας ημέρας δόξης του 1912 και 1913.”. Μετά την παρέλαση ο πρόεδρος της επιτροπής των επαναπατρισθέντων Ξανθίων, γιατρός Κωνσταντίνος Καραμπέτσης, προσφώνησε κλαίων τον στρατηγόν Λεοναρδόπουλο κι ευχαρίστησε γαλλιστί το Γάλλο στρατηγό Σαρπύ. Μετά την παρέλαση ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος μεταβαίνει στο Δημαρχείο, όπου τον υποδέχεται ο νεοδιορισθείς Δήμαρχος Ξάνθης Ταχήρ εφέντη. Ακολουθεί μετάβαση του Έλληνα στρατηγού με το επιτελείο του στο Γαλλικό Στρατηγείο. Ο Γάλλος στρατηγός Σαρπύ που τον υποδέχτηκε, μεταξύ των άλλων, του είπε κατά την πρόποση, “Είνε γνωστά τα αισθήματά μου προς τον Ελληνικόν στρατόν, του οποίου γνωρίζω τα κατορθώματα εις το Μακεδονικόν μέτωπον, εις το Σκρα, την Δοϊράνην και εις πολλάς άλλας μάχας”. Το απόγευμα της ίδιας μέρας όλος ο Γαλλικός στρατός αναχώρησε για τη Γκιουμουλτζίνα – Κομοτηνή, αφήνοντας στην Ξάνθη τον αντισυνταγματάρχη Βικ κι ένα γαλλικό λόχο Σενεγαλέζων. ΠΑΤΡΙΣ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919, αρ.φ.9127 σελ 4.

95. Ταχυδρομικό δελτάριο Ξάνθης, φωτογραφημένο την ίδια χρονική στιγμή με το δελτάριο εικ.53. Ο φωτογράφος, γύρω στο 1920, πιθανώς ο Αθανάσιος Βολίδης, είναι ανεβασμένος στον εξώστη-Şerefe του μιναρέ του Γερί Παζάρ Τζαμιού κι απαθανατίζει με το φακό του την ανατολική πλευρά της Ξάνθης. Κάτω αριστερά η επάνω απόληξη του πύργου του Ρολογιού και δίπλα σε πρώτο πλάνο κτίσματα της πλατείας, κάποια των οποίων διασώζονται σήμερα. Πίσω απ' το Ρολόι το Οθωμανικό Δημαρχείο – Μπελεντιέ, στη θέση του οποίου το 1930 ανεγέρθηκε το μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας. Πάνω απ' αυτό οι οικίες των Ρουσόπουλου και Τσάντη – Παπαναστασίου και πιο ψηλά το κινηματοθέατρο Μέγας – Χειμερινά Ηλύσια (1905). Στο κέντρο το κτίσμα με το φωταγωγό στη στέγη, είναι το ξενοδοχείο Ρουαγιάλ – Λουξ του Τοπουζλού Ρεσήτ μπέη (1911). Στο κέντρο και δεξιά διακρίνεται ένα τμήμα του 2ου ορόφου και η στέγη του Μειονοτικού σχολείου κι από πάνω, το μακρόστενο με τα δεκαέξι παράθυρα ήταν κτίσμα των στάβλων του Οθωμανικού ιππικού. Μεταγενέστερα το κτήριο του ιππικού μετεξελίχτηκε σε “ιερό της Αφροδίτης”, απ' όπου έπαιρνε εμπράκτως τα ...διαπιστευτήριά του ο αρσενικός πληθυσμός της Ξάνθης. Απέναντι, μετά το μιναρέ του Τζαμιού των Ταμπάχανων, είναι η συνοικία Σαμακώβ ή Πέρα μαχαλάς ή Καρσί μαχαλάς. Ψηλά το μοναστήρι της Παναγίας της Αρχαγγελιώτισσας, ένα από τα τέσσερα μοναστήρια του Νομού, που σε σχήμα σταυρού προστατεύουν την πόλη όπως θέλει ο ξανθιώτικος θρύλος, αλλά και ορίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (Αγγελοφύλακτος Ξάνθη του Δημήτρη Α.Μαυρίδη).

96. Μεστές από πατριωτική φλόγα οι αναμνήσεις του Ν.Φαρδή από τη βουλγαροκρατούμενη Ξάνθη. Αναφέρεται στη μεγάλη οικογένεια του καπνέμπορου Δημητρίου Β.Κουγιουμτζόγλου, τ' αρχοντικό του οποίου βρίσκεται στην οδό Αντίκα και σήμερα ανήκει στον Δήμο Ξάνθης. Στον ίδιο δρόμο και στον Δήμο Ξάνθης ανήκει τ' αρχοντικό, το συνεχόμενο με το δικό του, του αδελφού του Παντελή Β.Κουγιουμτζόγλου καθώς κι αυτό της ανηψιάς του Άννας Π.Κουγιουμτζόγλου – Καλούδη. Η “γραία μήτηρ” είναι η Μελπομένη το γένος Αντωνίου Χαρτζόγλου και σύζυγος του Δημητρίου Β.Κουγιουμτζόγλου. Φωτογράφος είναι ο διπλωμάτης Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, πρώην πρόξενος της Ελλάδας στην τουρκοκρατούμενη Ξάνθη και πολιτικός σύμβουλος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου. ΦΩΣ Θεσσαλονίκης Κυριακή 6 Οκτ. 1919 αρ.φ.2811 σελ 1.

97. Δελτάρια, φάκελλοι, γραμματόσημα και σφραγίδες απ' τη βουλγαροκρατούμενη Ξάνθη περιόδου 1912-19. Οι κόκκινες σφραγίδες είναι της λογοκρισίας και κάτω δεξιά στη σύνθεση η υπογραφή του Τσάρου Φερδινάνδου Α΄σε κυριλλική γραφή.

98. Σελ.1η, ο Θάσιος δημοσιογράφος της ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ και μετέπειτα υπουργός Αύγουστος Θεολογίτης περιγράφει το χρονικό της 4ης Οκτωβρίου 1919 (σελ 1&2). Γράφει μεταξύ των άλλων, “Αίφνης επάνω από τον δρόμον των μοναστηριών διαγράφονται οφιοειδώς οι φαντάροι μας ...Κι έπειτα από λίγο, η κάτωθι του Μοναστηριού πεδιάς πλημμυρίζει από χακί τιμημένο, δοξασμένο ...Εξεκίνησε την Τετάρτην από τα Μπούκια και διά της οδού Κούρταλη και Κίρκα έφθασεν εις την Ξάνθην”. Τα κενά είναι της λογοκρισίας και Κούρταλη είναι το Κουρταλάν – Λυκοδρόμιο, συνοριακός σταθμός της οροθετικής γραμμής μεταξύ Ελληνικής Μακεδονίας και βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Θράκης. Καταγράφει με λεπτομέρεια το χρόνο άφιξης του στρατηγού Λεοναρδόπουλου, την υποδοχή και την διαδρομή από τον σταθμό στην πλατεία. Η λογοκρισία αφαίρεσε τα ονόματα των Χαρίσιου Βαμβακά και Αθανάσιου Χαλκιόπουλου. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2757 σελ2.

Συνεχίζεται στην επόμενη εικόνα.

99. Σελ.2η, ξεκινά η παρέλαση, “Μ' ένα βροντώδες εμπρός, που θα 'κανε και τα χώματα να ριγήσουν, ξεκινούν. Ακολουθώ σαν χαμίνι. Θέλω νάμαι πάντα μπροστά. Η στρατιωτική μουσική αρχίζει με το – Μαύρη είν' η νύχτα στα βουνά – ...Φθάνουμε στην πλατεία και παρελαύνουν εκεί λεβεντόκορμοι, ηλιοκαμένοι, γεμάτοι σφρίγος, αυτοί που χρόνια και χρόνια τώρα μεγαλώνουν μέσα στο χακί για να αποκαταστήσουν την πατρίδα”. Ο πρόεδρος της επιτροπής επαναπατρισθέντων Ξανθίων Κωνσταντίνος Καραμπέτσης κατά την προσφώνησή του προς το στρατηγό Λεοναρδόπουλο είπε, “Στρατηγέ μου, Εν ονόματι των 8,10 χιλ. εκδιωχθέντων Ξανθίων προ εξαετίας διεσπαρμένων απανταχού της Ελλάδος, και εν ονόματι των ιερών σκιών των 5,6 χιλιάδων ατυχών συμπατριωτών μου των θανόντων εκ της πείνης κατά το διάστημα τούτο, και δολοφονηθέντων ...” Επίσης ο γιατρός Κ.Καραμπέτσης προσφώνησε το στρατηγό Σαρπύ σε άπταιστη Γαλλική (μεταπτυχιακές σπουδές ιατρικής στη Γαλλία), εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη των Ξανθίων προς τους Γάλλους. Ακολούθως οι επίσημοι μετέβησαν στο Γαλλικό στρατηγείο, όπου κατά την πρόποση ανταλλάχτηκαν φιλοφρονήσεις μεταξύ των στρατηγών. Κάτω δεξιά αναφέρεται τ' όνομα του Ξανθιώτη Κωνσταντίνου Ταρπόγλου, που υπήρξε οδηγός μονάδων του Ελληνικού στρατού κατά την τριήμερη πεζοπορία, υπό ραγδαία βροχή, από τα Μπούκια στη Ξάνθη. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2757 σελ 2.

100. Αριστερά επιστολικό δελτάριο, που ταχυδρομήθηκε απ' τη βουλγαροκρατούμενη Ξάνθη στις 13 Απριλίου 1917.

Δεξιά δελτάριο απ' την τουρκοκρατούμενη Ξάνθη στις 6 Οκτωβρίου 1911, προς την Οθωμανική Αυτοκρατορική Τράπεζα του Δεδεαγάτς – μετέπειτα Αλεξανδρούπολη.

101. Αριστερά, η Ξάνθη πανηγυρίζει την ελευθέρωσή της. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Κυριακή 6 Οκτ 1919 αρ.φ.14009 σελ 2

Στη μέση, επιστολή του Ισμαήλ Χακή μπέη. ΕΘΝΟΣ Κυριακή 6 Οκτ 1919 αρ.φ.2024 σελ 2.

Δεξιά, πρώτος Δήμαρχος Ξάνθης ο Ταχήρ εφέντη, ο οποίος υπήρξε και ο τελευταίος Δήμαρχος Ξάνθης επί Οθωμανοκρατίας. ΕΣΠΕΡΙΝΗ Κυριακή 6 Οκτ 1919 αρ.φ.8 σελ 1.

102. Ο Ξανθιώτης καπνέμπορος και φωτογράφος, κάτοικος Λονδίνου, Νικόλαος του Κωνσταντάκη Παράσχος (οικογένεια Παρασχίδη) φωτογραφίζει και εκδίδει γύρω στο 1900, μια μικρή σειρά ταχυδρομικών δελταρίων με θέμα τη Ξάνθη. Μπροστά μας η δεύτερη μορφή, της δεύτερης ξύλινης γέφυρας, της πεταλόσχημης δεύτερης κοίτης του Κόσσινθου ποταμού. Η γέφυρα εδράζεται σε πέτρινα βάθρα (δεύτερη μορφή) κι ενώνει την οδό Κομοτηνής – Τσαλδάρη με την περιοχή των ξυλαποθηκών – κερεστετζήδικα – της νησίδας Καναράς. Είμαστε στο χώρο του σημερινού παζαριού και στο κέντρο τα ταμπάχανα – βυρσοδεψεία, όπου σήμερα βρίσκεται η Πολυτεχνική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου. Στο βάθος το παλιό Δημαρχείο, η μετέπειτα Χειρουργική & Γυναικολογική Κλινική του Β.Π.Καραγεώργη, το κέντρο Ωραία Θέα με την ομώνυμη ξύλινη καμπυλόσχημη γέφυρα κ.α. Ακόμη δεν έχουν χτιστεί οι κινηματογράφοι Πάνθεον – Χειμερινά Ολύμπια και Μέγας – Χειμερινά Ηλύσια (1905), καθώς και η οικία Ρουσόπουλου. Επίσης στο φωτογραφικό πανόραμα δεν υπάρχει η Λέσχη της Ελληνικής Κοινότητας (μετέπειτα ΦΕΞ) νοτιοδυτικά της Δημαρχίας και μάλλον είχε δίκιο ο χανιτζής μπάρμπ' Αλέκος ο Λιάπης, όταν σε μια συνέντευξη που έδωσε στο Στέφανο Ιωαννίδη ισχυρίστηκε, ότι η Λέσχη ανεγέρθηκε γύρω στο 1905 κι όχι προ του 1890 όπως είναι γνωστό. Στο πλάτωμα του τελειώματος της ανατολικής κορυφογραμμής δεν υπάρχει ο ξενώνας της Καλαμούς (1907-08). Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

103. Από τα Μπούκια στη Ξάνθη, σκηνές εικόνες κι επεισόδεια. ΕΜΠΡΟΣ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.8253 σελ 4.

Από την Ξάνθην, “Οι Τούρκοι εδήλωσαν ότι επιθυμούν να ζήσουν εν ομονοία μετά των Ελλήνων ... Παρά τας συστάσεις του Σαρπύ εδραπέτευσαν ο Βούλγαρος καϊμακάμης (Έπαρχος) μετά πλείστων υπαλλήλων”. Επίσης, “Ο στρατηγός κατέλυσεν εις την οικίαν του εγκρίτου ομογενούς Χασιρτζόγλου”. Εννοεί το στρατηγό Λεοναρδόπουλο, αλλά δεν αποσαφηνίζει αν το αρχοντικό είναι του Μένανδρου ή του Δημητρίου Χασιρτζόγλου (Λύκειο Ελληνίδων). Είναι μάλλον του πρώτου, αφού τ' αρχοντικό του βρίσκεται κοντά στο Δεσποτικό που στεγαζόταν το Ελληνικό στρατηγείο. ΦΩΣ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.2811 σελ 4.

Ωστόσο η οικία Χασιρτζόγλου, ως κατάλυμα του Έλληνα στρατηγού, δεν επιβεβαιώνεται.

104. Βόρεια άποψη της Ξάνθης με τις συνοικίες Καβάκι και Αχριάν το 1916. Μπροστά μας η δεύτερη ξύλινη γέφυρα της κύριας κοίτης του Κόσσινθου (Εσκιτζέ Ντερέ) πάνω σε λίθινα βάθρα και με τριγωνικά ζευκτά ακαμψίας στο κεντρικό άνοιγμα, για την ενίσχυση της στατικής επάρκειας του καταστρώματος. Πάνω στο λόφο η τότε “οδός Φιλιππουπόλεως”, απ' όπου ήλθαν οι φάλαγγες των Ελευθερωτών της Ελληνικής ΙΧ Μεραρχίας στις αρχές του Οκτωβρίου του 1919. Οι γύρω λόφοι της Ξάνθης είναι “γυμνοί”, αφού το περιαστικό δάσος αρχίζει να δημιουργείται στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930. Αρχείο Δημήτρη Α.Μαυρίδη.

105. Νότιοανατολική άποψη της βουλγαροκρατούμενης Ξάνθης γύρω στο 1915. Μέσα στο χώρο του σημερινού παζαριού – πρώην 2η κοίτη του Κόσσινθου – διακρίνονται τα πέτρινα βάθρα της εγκαταλειμμένης ξύλινης γέφυρας της νησίδας Καναράς. Στο κέντρο και λίγο αριστερά δεσπόζουν τα μεγάλα κτήρια της Δημαρχίας και της ΦΕΞ. Αριστερά στο Κόσσινθο, που ρέει ανεξέλεγκτα πριν διευθετηθεί, φαίνεται η σιδερένια γέφυρα των τρένων (1893-1896) της γραμμής Θεσσαλονίκη – Δεδέαγατς (μετέπειτα Αλεξανδρούπολη) – Κωνσταντινούπολη. Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

106. Η είσοδος της ΙΧ Μεραρχίας στη Ξάνθη και φυγή των Βουλγάρων.

Γράφει ο δημοσιογράφος Παναγιωτόπουλος, “Η πόλις είναι εντελώς αγνώριστος. Έρημος και λεηλατημένη, παρουσιάζει ένα θέαμα πένθιμο και απείρως συγκινητικόν ... είναι η ώρα 11ην μεσημβρινή, οπότε μία φωνή αστραπιαίως διατρέχει την πόλιν <Εφάνησαν> ... από μακράν φαίνονται τα πρώτα τμήματα του προελαύνοντος Ελληνικού στρατού . Μία ημιλαρχία της ενάτης μεραρχίας μετά του τρίτου Ηπειρωτικού τάγματος βαδίζει δια της οδού του Μοναστηρίου προς την Ξάνθην. Η εμφάνισις των πρώτων τμημάτων του Ελληνικού στρατού προκαλεί ρίγη συγκινήσεως. Άλλοι ζητωκραυγάζουν, άλλοι φιλιούνται και άλλοι κλαίουν σαν μικρά παιδιά ..Άμα τη μεταδώσει της διαταγής αρχίζει η εκκίνησις. Προηγείται τιμητική φρουρά εκ Σπαχήδων εφίππων. Έπεται η μουσική της φρουράς της 9ης Μεραρχίας και ακολουθεί ο στρατός. Η είσοδος του στρατού μας εις την Ξάνθην δεν δύναται να συγκριθεί με καμμίαν παρέλασιν. Ευθύς ως άρχισε η μουσική να ανακρούει το "Μαύρη είν' η νύχτα στα βουνά...", στρατός και λαός αλλόφρονες ήρχισαν να ζητωκραυγάζουν και να φιλιούνται ... Το θέαμα είνε απερίγραπτον. Ένας διαρκής αλαλαγμός μέσα σε δάκρυα και εκδηλώσεις ενθουσιασμού”. ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ Αθήνα Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.1964 σελ 4

Μεταμεσονύκτιοι ειδήσεις, ΑΘΗΝΑΙ Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 σελ 3.

107. Ανατολίτικο “αλισβερίσι” με πλανόδιους μικροεπαγγελματίες και λιανοπωλητές, στο παζάρι της πλατείας της βουλγαροκρατούμενης Ξάνθης το 1915. Στη ανατολική γωνία της αρχής της Γεωργίου Σταύρου – πρώην Ρεσήτ μπέη Σοκάκ – το διώροφο Μόσχου, που γύρω στο 1920 αποτεφρώθηκε από πυρκαγιά και το 1921 στη θέση του χτίστηκε ένα μονώροφο, όπου στεγάστηκε το “πρατήριο σιγαρέτων” του Σ.Δεϊρμεντζόγλου. Ακολουθεί στην ανατολική πλευρά της Γ.Σταύρου, το ισόγειο μακρόστενο κτίσμα χωρισμένο σε μικρομάγαζα (πανομοιότυπο υπήρχε αντικρυστά μ' αυτό στον ίδιο δρόμο) κι έπεται το ηλεκτροφώτιστο ξενοδοχείο Ρουαγιάλ – Λούξ του Τοπουζλού Ρεσήτ μπέη. Χτίστηκε το 1911 και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν το καλύτερο ξενοδοχείο της Ξάνθης. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η στέγη του με το φωταγωγό στην κορυφή (μπανιστίρ κουλές, προσωπικός αστεϊσμός) θα φύγει και στη θέση της θα χτιστεί ένας όροφος σ' εσοχή. Στο βάθος της Σταύρου και μετά τη συμβολή της με την Κονίτσης, διακρίνεται η ΝΑ γωνία του Δημαρχείου – Μπελεντιέ – Ξάνθης. Στην δυτική γωνία της αρχής της Γ.Σταύρου το διώροφο του Στέφανου Μπλάτσιου, μετέπειτα “Κεντρικόν” καφενείο του Χαϊδά. Σύζυγος του προύχοντα της Ξάνθης Στ.Μπλάτσιου ήταν η Καλλιρόη, κόρη του καπνέμπορου και καπνοβιομήχανου της Κωνσταντινούπολης Γεωργίου Κόντη, με καταγωγή απ' τη Γενισέα της Ξάνθης. Στο αρχοντικό Μπλάτσιου (οδός Ταξιαρχών) το 1919 εγκαταστάθηκε ο Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, διπλωμάτης και πολιτικός σύμβουλος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου (πληρ. Θωμάς Εξάρχου). Αριστερά όπως βλέπουμε το “Κεντρικόν”, το φαρμακείο του Χατζηαναγνώστου και αργότερα του Δράκου Βελέντζα. Ακολουθούν, το καφενείο “Εμπορικόν” και τα δύο κτίσματα του Σεμιτέλου (καταστήματα των Χαλάτση και Αλεξίου). Στη συνέχεια και πάνω απ' την κορυφή της Κρήνης φαίνεται η κλιμακωτή πλευρά της στέγης της Λέσχης ΑΣΤΟΡΙΑ του Σωτήρη Γουναρά, που κάηκε στη 2η Βουλγαρική κατοχή 1941-44. Αριστερά η ισλαμικού ύφους Δημόσια Κρήνη – Σεμπίλ Χανέ της πλατείας. Ψηλά στο λόφο του Ταξιάρχη βλέπουμε την οδό Φιλιππουπόλεως, απ' όπου κατέβηκαν οι Έλληνες Ελευθερωτές της ΙΧ Μεαρχίας, στις 4 Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 1919. Τ' αρχικό τμήμα της οδού Φιλιππουπόλεως, που διακρίνεται, ήταν γνωστό στους παλιούς Ξανθιώτες σαν “Σόσα”. Αρχείο Τάσου Τεφρωνίδη.

108. Οι τελευταίες μέρες της Βουλγαρικής κατοχής, τηλεγραφεί από Ξάνθη ο δημοσιογράφος της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ Γ.Δεσποτόπουλος και μεταξύ των άλλων : “...Εις την πόλιν ευρίσκετο ο Γάλλος συνταγματάρχης Αλιέ , διοικητής των Συμμαχικών στρατευμάτων Θράκης, με τον υποδιοικητήν του κ.Βικ ...την επομένην έφθασε και ο στρατηγός Σαρπύ αναλαβών παρά του κ.Αλιέ την διοίκησιν των στρατευμάτων...το Μοναστήρι της Παναγίας. Εκεί είχε το στρατηγείον του ο κ.Αλιέ τας πρώτας ημέρας. Αλλ' όταν επείσθη, ότι το αυτοκίνητόν του δεν τον ...εξυπηρετεί έως εκεί ψηλά μετέφερε το στρατηγείον του εις την πόλιν... Εμπρός σε κάθε σχεδόν σπίτι και ένα αμάξι φορτώνει έπιπλα, αποσκευάς, κοτέτσια και παράθυρα ακόμη... Είναι και αυτός, όπως όλοι άλλως τε οι Βούλγαροι της Θράκης από τους επήλυδας, που εγκατέστησεν εκεί η Βουλγαρική Κυβέρνησις δια να αλλοιώση τον εθνολογικόν χαρακτήρα της επαρχίας αυτής... Αναζητώ Ελληνικάς οικογενείας... Όλαι έφυγαν εκδιωχθείσαι υπό των Βουλγάρων. Και όσαι έμειναν διατηρούν τον εθνισμόν των υπό εχεμύθειαν. Είνε άλλως τε όλαι γυναίκες. Περνούμε από ένα αρχοντόσπιτο, με κήπο και μαρμάρινη σκάλα. Εδώ, μου λέγει ο συνοδός, μένει μία από τας φανατικάς οικογενείας, η οποία ποτέ δεν έπαυσε να φωνάζη, ότι είνε Ελληνική. Είναι η οικογένεια του Κουγιουμτζόγλου. Μια μητέρα με πέντε κορίτσια”. ΠΑΤΡΙΣ, Δευτέρα 7 Οκτωβρίου 1919 αρ.φ.9128 σελ 4.

Μητέρα είναι η Μελπομένη Α.Χαρτζόγλου, σύζυγος του Δημητρίου Β.Κουγιουμτζόγλου και τα κορίτσια τους: Όλγα, Αθηνά, Μαρίκα, Άννα, Χαρίκλεια και Πανδώρα.

Για να συνεχίσετε την ανάγνωση της εργασίας πατήστε εδώ: 

https://manolischoumas.blogspot.gr/2018/02/4-1919_64.html